آفتهای پیدا و پنهان نگرش مقاله‌محوری در دانشگاه‌های کشور
دکتر منتظر در کارگاه «کیفیت در آموزش عالی با تأکید بر شاخص‌های دانشگاه‌های برتر جهان» که ذیل کنگره ملی آموزش عالی ایران برگزار شد، تصحیح نگرش به آموزش عالی را امری ضروری عنوان کرد.وی با اشاره به اینکه توجه صرف به آمار کمی سبب شده جامعه علمی تا حد زیادی درگیر تولید مقاله شود و از رسالت اصلی خود که بهبود سطح زندگی جامعه است، غافل بماند، گفت: ارتقای رتبه علمی کشور در سیاهه‌های منتشر شده زمانی ارزشمند است که از علم نافع حاصل شده باشد و نه صرفاً تولید مقاله. باید دانست مقاله تنها یکی از وجوه منشور مختلف‌الاطراف توسعۀ علمی یک کشور است و نه تنها متر و معیار.
منتظر ادامه داد: از سوی دیگر هر سیاهه‌ای که در حوزه رتبه‌بندی دانشگاه‌های علمی منتشر می‌شود، سیاست‌گذاری و اهداف خود را دنبال می‌کند و بر اساس معیارهای مشخصی برترین‌ها را اعلام می‌کند. سیاهه‌هایی مانند شانگهای، تایمز، وب‌سنجی، کیواس هر کدام بر اساس شاخص‌های خود هر ساله برترین دانشگاه‌ها را اعلام می‌کنند. به عنوان نمونه در سیاهه شانگهای، دانشگاه‌های هاروارد، استنفورد و ام.آی.تی به ترتیب بهترین دانشگاه‌های جهان در سال 2015 بوده‌اند؛ اما رتبه‌بندی تایمز، موسسه فناوری کالیفرنیا (کلتک)، دانشگاه آکسفورد و دانشگاه استنفورد را بهترین می‌داند. در نظام رتبه‌بندی QS نیز ام.آی.تی، هاروارد و کمبریج به ترتیب بهترین دانشگاه‌های جهان هستند؛ در حالی که سیاهه لایدن، دانشگاه‌های هاروارد، تورنتو و میشیگان را در صدر قرار می‌دهد. در نظام رتبه‌بندی وب‌سنجی 577 دانشگاه ایرانی رتبه‌بندی شده‌اند که دانشگاه‌های علوم‌پزشکی تهران، تهران، فردوسی مشهد، صنعتی شریف و تربیت‌مدرس برترین‌های کشور هستند.
وی با بیان اینکه دانشگاه‌های معتبر جهان در دو دسته پیشرو و تندرو تقسیم‌بندی می‌شوند، اظهار کرد: دانشگاه پیشرو، دانشگاهی است که با هر معیار و میزانی جزء 100 دانشگاه‌برتر باشد، دانشگاه‌های هاروارد، آکسفورد، استنفورد، کمبریج و ام.آی.تی در این دسته جای دارند. اما تندرو، دانشگاهی است که با فاصله‌ای از دانشگاه‌های پیشرو به دنبال کسب وجاهت و جایگاه بین‌المللی است. دانشگاه‌هایی مانند کی‌بانگ‌سان، پکن، سئول، بیل‌کنت، هبرو، اسکندریه، نفت‌ومعدن ملک‌فهد نیز در این گروه جا دارند.
منتظر سپس به بیان شرایط دانشگاه‌های‌برتر پرداخت و با اشاره به دانشگاه هاروارد، گفت: این دانشگاه حدود 300 سال (1736 میلادی) پیش تأسیس شد. 21 هزار دانشجو و 2100 عضو هیأت‌علمی در این دانشگاه حضور دارند. کتابخانه این دانشگاه با 17 میلیون کتاب از بزرگترین کتابخانه‌های امریکا و جهان محسوب می‌شود. بودجه این دانشگاه 3 میلیارد و هفتصد میلیون دلار است و در 4 سال اخیر نزدیک به 19 هزار مقاله منتشر کرده است. دریافت 46 جایزه نوبل ویژگی دیگر هاروارد قلمداد می‌شود.
معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان با اشاره به دانشگاه استنفورد اظهار کرد: حدود 120 سال از عمر این دانشگاه می‌گذرد. هفت دانشکده، 15500 دانشجو و 1950 نفر هیأت‌علمی و همچنین 8.5 میلیون جلد کتاب از بارزه‌های این دانشگاه محسوب می‌شود. 4.1 میلیارد دلار بودجه و دریافت 77 جایزه نوبل از مشخصات دیگر استنفورد است.
وی افزود: مؤسسه فناوری ماساچوست (ام.آی.تی) نیز دانشگاهی 160 ساله است. 6 دانشکده، 10000 دانشجو، 1600 هیأت‌علمی دارد و تاکنون 77 نوبل برده است. 2 میلیارد و هفتصدوپنجاه میلیون دلار نیز بودجه سالانه این دانشکده است.
منتظر ادامه داد: دانشگاه کمبریج در سال 1209 میلادی (حدود 800 سال پیش) تاسیس شد و طی حیات خود 88 بار جایزه نوبل گرفته است. 18500 دانشجو، 31 دانشکده، 1600 هیأت‌علمی و 750 میلیون پوند بودجه، این دانشگاه را در نوع خود منحصربفرد کرده است. دانشگاه آکسفورد نیز که قدمتی 930 ساله دارد، با بودجه‌ای معادل 920 میلیون پوند، 38 دانشکده، 31 هزار دانشجو و 11 میلیون جلد کتاب و 48 جایزه نوبل از دانشگاه‌های پیشرو به حساب می‌آید.
معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان دانشگاه توکیو ژاپن را برترین دانشگاه آسیایی دانست و عنوان کرد: این دانشگاه که 150 سال پیش تأسیس شده، تاکنون توانسته است 8 بار جایزه نوبل را دریافت کند. 29 هزار دانشجو، 2500 عضو هیأت‌علمی و 9 میلیون جلد کتاب این دانشگاه را به مرکزی منحصربفرد در آسیا تبدیل کرده است. بودجه این دانشگاه 236 هزار و پانصدمیلیون ین است. در چهار سال اخیر این دانشگاه بیش از 90 هزار مقاله چاپ کرده است (در این دانشگاه هر استاد به طور متوسط 10 مقاله در سال منتشر می‌کند).
وی دانشگاه پکن را یکی از دانشگاه‌های تندرو آسیا دانست و اظهار کرد: این دانشگاه با 6 دانشکده، 30 هزار دانشجو و 4200 عضو هیأت‌علمی قدمتی 110 ساله دارد. 4.5 میلیون جلد کتاب و 8 جایزه نوبل نیز از دیگر ویژگی‌های دانشگاه پکن است.
معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان خاطرنشان کرد: بودجه سرانه هر دانشجو در دانشگاه هاروارد رقمی معادل 175 هزار دلار است که این عدد در دانشگاه استنفورد 270 هزار دلار و در ام.آی.تی 252 هزار دلار است. بودجه سرانه هر عضو هیأت‌علمی نیز در دانشگاه‌های هاروارد و استنفورد حدود 2 میلیون دلار و در ام.آی.تی 2 میلیون و هفتصدوپنجاه هزار دلار در سال است. در دانشگاه ییل به ازای هر دانشجوی تحصیلات‌تکمیلی 2000 جلد و در دانشگاه هاروارد 1200 جلد کتاب وجود دارد! این عدد در دانشگاه استنفورد 1000 جلد و در ام.آی.تی 415 جلد کتاب است. دانشگاه پکن با 300 جلد کتاب به ازای هر دانشجوی تحصیلات‌تکمیلی و دانشگاه ملی سئول با 161 جلد از این نظر در صدر دانشگاه‌های آسیا قرار دارند.
منتظر در ادامه به دانشگاه‌های ایرانی نیز اشاره کرد و گفت: دانشگاه تهران در سال 1313 فعالیت خود را آغاز کرد. 51 هزار دانشجو، 2100 عضو هیأت‌علمی، 8 پردیس دانشگاهی و 21 مرکز تحقیقاتی از مشخصات اصلی دانشگاه تهران است. کتابخانه این دانشگاه 900 هزار جلد کتاب دارد. دانشگاه در چهار سال اخیر با ادامه شیب مثبت خود، نزدیک به 12 هزار مقاله به چاپ رسانده است.
وی گفت: دانشگاه علوم‌پزشکی تهران که در سال 1362 از دانشگاه تهران تفکیک شد با 97 مرکز تحقیقاتی، 11 دانشکده، 17500 دانشجو و 1300 عضو هیأت‌علمی، دانشگاهی برتر در حوزه علوم‌پزشکی به حساب می‌آید. دانشگاه علوم‌پزشکی تهران حدود 10 هزار مقاله در چهار سال اخیر به چاپ رسانده است. افزایش 1530 مقاله این دانشگاه در سال 2012 به 3100 مقاله در سال 2015 از رشد کمی مقالات این دانشگاه نشان دارد.
معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان درباره دانشگاه تربیت‌مدرس نیز گفت: این دانشگاه که در سال 1360 راه‌اندازی شد، 13 دانشکده، 7 مرکز پژوهشی، 3 پژوهشکده، 9000 دانشجو (که همگی در تحصیلات‌تکمیلی حضور دارند) و 700 عضو هیأت‌علمی دارد. کتابخانه این دانشگاه نیز 300 هزار جلد کتاب در خود جای داده است و به لحاظ آماری مقالات این دانشگاه در چهار سال اخیر رشد داشته است، به طوری که از 1100 مقاله در سال 2012 به 2100 مقاله در سال 2015 رسیده است.
منتظر تصریح کرد: دانشگاه صنعتی امیرکبیر که در سال 1337 تأسیس شد، با 3 پردیس، 18 دانشکده، 4 مرکز تحقیقاتی، 14000 دانشجو، 500 عضو هیأت‌علمی و حدود 200 هزار جلد کتاب و چاپ حدود 6 هزار مقاله یکی از دانشگاه‌های بزرگ کشور است. دانشگاه صنعتی‌شریف نیز در سال 1344 راه‌اندازی شد و امروزه با 13 دانشکده، 460 عضو هیأت‌علمی، 200 هزار جلد کتاب و چاپ 7 هزار مقاله در چهار سال اخیر از دانشگاه‌های برتر کشور بشمار می‌آید.
وی به دانشگاه‌های بزرگ خارج از تهران نیز اشاره کرد و گفت: دانشگاه صنعتی اصفهان با 18 دانشکده، حدود 20 هزار دانشجو و چاپ حدود 2 هزار مقاله در چهار سال اخیر، دانشگاه شیراز که در سال 1326 دایر شد با 13 دانشکده، 20 هزار دانشجو، 540 هیأت‌علمی، 200 هزار جلد کتاب و حدود 7 هزار مقاله در چهار سال اخیر و همچنین دانشگاه فردوسی مشهد (تاسیس 1328) با 14 دانشکده، 20 هزار دانشجو، 700 عضو هیأت‌علمی و چاپ حدود 3 هزار مقاله در چهار سال اخیر در زمره دانشگاه‌های بزرگ کشور قرار دارند.
به گزارش ایسنا، معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به حوزه مقالات علمی، ادامه داد: در دانشگاه هاروارد هر استاد سالانه 2 مقاله، در دانشگاه استنفورد 4.5 مقاله، در ام.آی.تی 5.5، در دانشگاه توکیو 10 مقاله، در دانشگاه پکن 1.5 و در دانشگاه ملی سئول 1.5 مقاله به چاپ می‌رساند. از سوی دیگر نسبت تعداد مقاله به تعداد دانشجو در دانشگاه هاروارد 0.28 است یعنی در این دانشگاه به ازای هر چهار دانشجو، تنها یک مقاله چاپ می‌شود. این عدد در دانشگاه استنفورد 1، در ام.آی.تی 0.86، در دانشگاه توکیو 1.5، در دانشگاه پکن 0.5 و در دانشگاه ملی سئول 0.5 است.
منتظر به دانشگاه‌های داخلی نیز اشاره کرد و گفت: هر عضو هیأت‌علمی در دانشگاه تهران در سال 2.5 مقاله، در دانشگاه شیراز 2.33، در دانشگاه فردوسی مشهد 1.73، در دانشگاه علوم پزشکی تهران 2.17، در دانشگاه صنعتی شریف 4 و در دانشگاه امیرکبیر 4 مقاله به طور سالانه منتشر می‌کنند. اگر شاخص تعداد مقاله به دانشجو مبنای محاسبه باشد، دانشگاه تهران به ازای هر دانشجو 0.14 مقاله، دانشگاه شیراز 0.13، دانشگاه فردوسی 0.17، دانشگاه علوم پزشکی تهران 0.23، دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه امیرکبیر حدود 0.33 مقاله چاپ می‌کنند. نکته جالب اینکه هیچ رابطه منطقی بین تعداد اعضای هیأت‌علمی، تعداد دانشجو و بودجه دانشگاه با انتشار مقاله وجود ندارد.
معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان در ادامه تصریح کرد: در دو دهه اخیر دانشگاه‌های ایران به سمت افزایش تعداد کمی مقالات رفته‌اند، به طوری‌که دانشگاه تهران در چهار سال اخیر 275 درصد و دانشگاه علوم‌پزشکی تهران 320 درصد در این حوزه رشد داشته‌اند. این افزایش در حالی رخ می‌دهد که جامعه علمی کشور در تمام این سال‌ها در ثبت اختراع بین‌المللی اصلاً موفق نبوده، حال اینکه دانشگاه‌های پیشرو جهان به طور میانگین سالیانه 200 اختراع بین‌المللی ثبت می‌کنند. در این حوزه دانشگاه توکیو سالانه 750 اختراع بین‌المللی (بیش از روزی دو اختراع) دارد و مؤسسه فناوری ماساچوست نیز سالانه 600 اختراع ثبت می‌کند.
وی اضافه کرد: دانشگاه هاروارد با بودجه کلان حدود چهار میلیارد دلاری، سالانه به ازای هر استاد 2 مقاله چاپ می‌کند اما 76 نوبل کسب کرده است. این یعنی مقاله هدف نیست و نمیتواند ملاک خوبی برای ارزشیابی‌ها محسوب شود. نگاه و نگرش مقاله‌محور به حوزه علم سبب شده است آفت‌هایی مانند پدیده مقاله‌فروشی و فروش بسته‌های ارتقای اعضای هیأت‌های علمی (که در هیچ جای جهان وجود ندارند) در کشور پدید آید.
منتظر آیین‌نامه ارتقای مرتبه هیأت‌علمی را یکی از دلایل گسترش مقاله‌محوری عنوان کرد و ادامه داد: در تمام دنیا از کشورهای پیشرفته گرفته تا هند و پاکستان، آیین‌نامه ارتقای هر دانشگاهی منحصر به همان دانشگاه (البته مطابق با سیاست‌گذاری ملی همان کشور) است. در هیچ جای دنیا یک آیین‌نامه برای همه دانشگاه‌ها تدوین نمی‌شود و استادان تنها با یک شاخصه (مقاله) سنجیده و ارزیابی نمی‌شوند. در ترکیه بالاترین امتیاز، برای حضور فعال در مجامع بین‌المللی است چراکه سیاست‌گذاری ملی این کشور به حضور فعال بین‌المللی و جهانی‌شدن ترکیه استوار است.
معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان تصریح کرد: دانشگاه باید حضوری فعال در جامعه داشته باشد، انتظارات آن را برآورده کند و مأموریت‌گرا باشد. دانشگاه باید مشکلات جامعه را رفع کند. تا دانشگاه به طور صحیح تعریف نشود، نمی‌توان اصلاح جدی در جامعه علمی انجام داد. باید پرسید چرا دستاوردهای علمی دردی از کشور مداوا نمی‌کند؟ چرا دانشگاه با نیازهای جامعه بیگانه است؟
منتظر به رسالت اصلی دانشگاه هم اشاره کرد و گفت: دانشگاه هاروارد امروز مأموریت 20 ساله خود را روی تربیت نیروی انسانی متخصص برای قاره آفریقا تنظیم کرده است. به عبارت دیگر تلاش می‌کند در سال 2045 میلادی متخصصانی که تربیت می‌کند بر افریقا حکومت کنند! به همین دلایل است که هاروارد یکی از برندهای امریکاست؛ مثل گوگل و مایکروسافت. اما ما در حالی که هنوز در تربیت نیروی انسانی متخصص به موفقیت نرسیده‌ایم، از دانشگاه نسل‌سوم و چهارم صحبت می‌کنیم.
معاون برنامه‌ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان اضافه کرد: دانشگاه بدون التزام اجتماعی فقط دبیرستان پیشرفته است و نه دانشگاه. باید به سمت تربیت قافله‌سالاران علم و فناوری حرکت کنیم؛ کسانی که با حرکت خود جامعه علمی را به حرکت در بیاورند. بازتعریف دانشگاه در عصر جدید، بازشناسی تعامل با جامعه و اعتقاد به اینکه راه رستگاری جامعه از دالان علم می‌گذرد، ضرورتی انکارناپذیر در شرایط موجود است.
No tags for this post.
