رصدخانه ایران از دیروز تا امروز
در روزگاری که هنوز خبری از تلسکوپ و دوربین‌های نجومی نبود، خواجه‌نصیرالدین طوسی در دوران هولاکوخان مغول موفق به ساخت رصدخانه‌ای شد که سال‌ها به‌عنوان پیشرفته‌ترین رصدخانه‌های جهان شناخته می‌شد. ایران سال‌ها میزبان دانشمندان اروپایی و چینی بود که برای امر آموزش نجوم به کشورمان می‌آمدند. دانشمندانی که پس از کسب آموزش‌های لازم به کشور خود بازمی‌گشتند تا رصدخانه‌ای دایر کنند.
صدسال پیش در دوران ناصری، محمود خان قمی نیز بسیار تلاش کرد ناصرالدین‌شاه را متقاعد کند تا رصدخانه ملی در ایران احداث شود اما تلاش‌های او بی‌فایده بود. زمانی که اصرارهای محمود خان قمی بیش‌ازحد شد، ناصرالدین‌شاه آب پاکی را روی دستان او و دیگران ریخت و گفت ما برای هوا پول‌نداریم. با این کلام خیال همگان از بابت این قضیه راحت شد و دیگر اصراری برای اجرای آن نکردند اما در سال‌های 1352 و 1353 با برگزاری یکی از کنفرانس‌های فیزیک ایران دوباره جرقه راه‌اندازی چنین رصدخانه‌ای در ذهن جامعه نجومی ایران زده شد؛ فعالیت جامعه نجومی آن زمان به وسعت امروز نبود و درنتیجه این طرح نیز فقط مطرح شد.
در دهه 60 نیز تصمیم گرفته شد، حرکتی در این زمینه ایجاد و بر این اساس ایران صاحب یک رصدخانه بزرگ شود. یکی از خیران آن دوران تصمیم گرفت چنین رصدخانه‌ای را در کرمان دایر کند اما متأسفانه به دلیل پاره‌ای از محدودیت‌هایی که در رابطه با دانشگاه کرمان وجود داشت، این امر محقق نشد. درنهایت سال 1378 این طرح در شورای پژوهش‌های علمی کشور مطرح شد. با طرح این موضوع در شورای پژوهش‌های علمی کشور قرار بر این شد این طرح به‌عنوان یکی از طرح‌های کلان ملی در اولویت‌های کشور قرار بگیرد.
متأسفانه سال 1379-1380 با تعطیلی این شورا، اجرای طرح رصدخانه ملی مسکوت ماند اما سال 1382-1383 دولت طرح رصدخانه ملی ایران را تصویب کرد؛ تصویب این طرح، بزرگ‌ترین اتفاقی بود که در دنیای مدرن ایران طی صدسال گذشته شاهد بودیم. سال 1384 نیز با تغییر دولت این طرح بار دیگر متوقف شد و تنها بودجه‌ای اندک برای انجام کارهای مکان‌یابی کتابخانه‌ای این طرح از ردیف بودجه سازمان مدیریت وقت دریافت شد.
وزارت علوم در نیمه سال 1384 مردد اجرای این طرح بود تا این‌که درنهایت سال 1385 تصمیم گرفتند این طرح را پژوهشگاه دانش‌های بنیادی پیگیری کند. عملا تا سال 1387 هیچ بودجه‌ای به این طرح تعلق نگرفت. درنهایت سال 1388 بنابر توصیه مقام معظم رهبری به دولت، نخستین اعتبار قابل‌توجه برای مکان‌یابی کارهای مطالعاتی و به عبارتی یافتن بهترین محل در ایران برای رصدخانه اپتیکی اختصاص یافت. با مطالعات انجام‌شده دونقطه در ایران بهترین قله نجومی ایران معرفی شدند؛ قله دینوا یا رحق و قله گرگش بهترین مکان‌های نجومی ایران معرفی شدند. پس‌ازآن قرار شد نخستین تلسکوپ ملی ایران در قله گرگش در حوالی شهر قمصر کاشان در سه بخش شامل ایستگاه یک، دو و سه‌راه اندازی شود.
ایستگاه شماره یک محل رصد و در ارتفاع ۳۶۰۰ متری، ایستگاه شماره دو محل پژوهش، کارگاه‌ها و اقامتگاه‌ها و در ارتفاع ۳۳۲۰ متری و به فاصله حدود ۲۵۰۰ متر از ایستگاه شماره یک و سپس ایستگاه شماره سه محل خدمات و پشتیبانی به دو ایستگاه یک و دو و در ارتفاع ۲۵۸۰ متری و در فاصله ۸۵۰۰ متری از ایستگاه شماره دو و در کنار جاده فرعی قمصر ـ کامو قرارگرفته است.
این طرح شهریور 1393 نیز بار دیگر به دلیل پرداخت نشدن بودجه در آستانه تعطیلی قرار گرفت اما بااین‌حال آینه تلسکوپ ملی، سوم اسفند ۱۳۹۳، وارد کشور شد و در مراسمی با حضور معاون علمی و فناوری رییس جمهوری، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و رییس پژوهشگاه بنیادی رونمایی شد. ساخت و طراحی این آینه از پیچیدگی‌های فنی زیادی برخوردار است. یکی از این پیچیدگی‌ها جنس خاص این آینه است. شیشه این آینه از نوعی سرامیک خاص ساخته‌شده است. یکنواخت نبودن و نداشتن هیچ‌گونه ناخالصی و حباب در شیشه از ویژگی‌های این آینه است. از سوی دیگر این آینه از جنسی ساخته‌شده که در مقابل تغییرات دما مقاوم است. میزان حساسیت این آینه نسبت به دما در مقایسه با شیشه‌های معمولی 200 برابر کمتر است. صیقل داده شدن آینه با دقت بالا از دیگر ویژگی‌های آن است؛ دقت تراش این آینه در حد 2 نانومتر است.
قرار است تلسکوپ این رصدخانه که از نوع کاسگرین است در آینده نزدیک از مهم‌ترین تلسکوپ‌های منطقه خاورمیانه برای انجام مطالعات جدی در حوزه کیهان‌شناسی و اخترفیزیک باشد و شهر کاشان و قمصر نیز به‌عنوان قطب نجوم منطقه معرفی شود.
گزارش:فرزانه صدقی
No tags for this post.
