رصد خانه ایران از دیروز تا امروز

ایران سال ها میزبان دانشمندان اروپایی و چینی بود که برای امر آموزش نجوم به کشورمان می‌آمدند. دانشمندانی که پس از کسب آموزش‌های لازم به کشور خود باز می گشتند تا رصد خانه ای دایر کنند.

100 سال پیش در دوران ناصری، محمود خان قمی نیز بسیار تلاش کرد ناصرالدین شاه را متقاعد کند تا رصد خانه ملی در ایران احداث شود اما تلاش های او بی فایده بود. زمانی که اصرارهای محمود خان قمی بیش از حد شد، ناصر الدین شاه آب پاکی را روی دستان او و دیگران ریخت و گفت ما برای هوا پول نداریم. با این کلام خیال همگان از بابت این قضیه راحت شد و دیگر اصراری برای اجرای آن نکردند اما در سال 1352-1353 با برگزاری یکی از کنفرانس‌های فیزیک ایران دوباره جرقه راه‌اندازی چنین رصد خانه ای در ذهن جامعه نجوم‌داران ایران زده شد؛ فعالیت جامعه نجوم داران آن زمان به وسعت اکنون نبود در نتیجه این طرح نیز فقط مطرح شد.

در دهه 60 نیز تصمیم گرفته شد، حرکتی در این زمینه ایجاد و ایران صاحب یک رصد خانه بزرگ شود. یکی از خیران آن دوران قصد کرد تا چنین رصد خانه ای را در کرمان دایر کند اما متاسفانه به دلیل پاره ای از مشکلات با دانشگاه کرمان این امر محقق نشد. در نهایت در دهه70 (1378) این طرح در شورای پژوهش‌های علمی کشور مطرح شد. با طرح این موضوع در شورای پژوهش‌های علمی کشور قرار بر این شد تا این طرح به عنوان یکی از طرح‌های کلان ملی در اولویت‌های کشور قرار بگیرد.

متاسفانه در سال 1379-1380 با تعطیلی این شورا، اجرای طرح رصد خانه ملی مسکوت ماند اما سال 1382-1383 دولت طرح رصد خانه ملی ایران را تصویب کرد؛ تصویب این طرح، بزرگترین اتفاقی بود که در دنیای مدرن ایران طی 100 سال گذشته اتفاق افتاد. سال1384نیز با تغییر دولت این طرح کما بیش متوقف شد و تنها بودجه ای اندک برای انجام کارهای مکان یابی کتابخانه ای این طرح از ردیف بودجه سازمان مدیریت وقت تعلق گرفت.

قرار است تلسکوپ این رصد خانه که از نوع کاسگرین است در آینده نزدیک از مهم‌ترین تلسکوپ‌های منطقه خاورمیانه برای انجام مطالعات جدی در حوزه کیهان‌شناسی و اختر فیزیک باشد و شهر کاشان و قمصر نیز به عنوان قطب نجوم منطقه معرفی شود.

 وزارت علوم در نیمه سال 1384 مردد اجرای این طرح بود تا نهایتا در سال 1385 تصمیم گرفتند این طرح را پژوهشگاه دانش‌های بنیادی پیگیری کند. عملا تا سال 1387 هیچ بودجه ای به این طرح تعلق نگرفت. نهایتا سال 1388 بنابر توصیه رهبری به دولت، نخستین اعتبار قابل توجه ای برای مکان یابی کارهای مطالعاتی( یافتن بهترین محل در ایران برای رصد خانه اپتیکی) اختصاص یافت. با مطالعات انجام شده 2 نقطه در ایران بهترین قله نجومی ایران معرفی شدند؛ قله دینوا یا رحق و قله گرگش بهترین مکان‌های نجومی ایران معرفی شدند. پس از آن قرار شد اولین تلسکوپ ملی ایران در قله گرگش در حوالی شهر قمصر کاشان در سه بخش شامل ایستگاه یک، دو و سه راه اندازی شود.

ایستگاه شماره یک محل رصد و در ارتفاع ۳۶۰۰ متری و ایستگاه شماره دو محل پژوهش، کارگاه‌ها و اقامتگاه‌ها و در ارتفاع ۳۳۲۰ متری و به فاصله حدود ۲۵۰۰ متر از ایستگاه شماره یک و سپس ایستگاه شماره سه محل خدمات و پشتیبانی به دو ایستگاه یک و دو و در ارتفاع ۲۵۸۰ متری و در فاصله ۸۵۰۰ متری از ایستگاه شماره دو و در کنار جاده فرعی قمصر ـ کامو قرار گرفته‌است.

این طرح در شهریور 1393 نیز بار دیگر به دلیل پرداخت نشدن بودجه در آستانه تعطیلی قرار گرفت اما با این حال آینه‌ تلسکوپ ملی  در ۳ اسفند ۱۳۹۳، وارد کشور شد و در مراسمی باحضور معاون علمی وفناوری رییس جمهوری، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری،  رییس پژوهشگاه بنیادی رو نمایی شد. ساخت و طراحی این آینه از پیچیدگی‌های فنی زیادی برخوردار است. یکی از این پیچیدگی‌ها جنس خاص این آینه است. شیشه این آینه از نوعی سرامیک خاص ساخته شده است. یکنواخت نبودن و نداشتن هیچگونه ناخالصی و حباب در شیشه از ویژگی های این آینه به حساب می آید. از سوی دیگر این آینه از جنسی ساخته شده که در مقابل تغییرات دما مقاوم است. میزان حساسیت این آینه نسبت به دما در مقایسه با شیشه‌های معمولی 200 برابر کمتر است. صیقل داده شدن آینه با دقت بالا از دیگر ویژگی های آن است؛ دقت تراش این آینه در حد 2 نانومتر است.

قرار است تلسکوپ این رصد خانه که از نوع کاسگرین است در آینده نزدیک از مهم‌ترین تلسکوپ‌های منطقه خاورمیانه برای انجام مطالعات جدی در حوزه کیهان‌شناسی و اختر فیزیک باشد و شهر کاشان و قمصر نیز به عنوان قطب نجوم منطقه معرفی شود.

 

گزارش: فرزانه صدقی

No tags for this post.