بيابان زايي و راهكارهاي استاد كويرشناسي ايران
ايران در منطقه اي خشك و نيمه خشك واقع شده است كه اين مساله در كنار عدم مديريت منابع آبي، كشت محصولات آب بر و استفاده بي رويه از آبهاي زير زميني موجب شد تا شتاب بيابان زايي در كشور سرعت گيرد.
ايران با داشتن 11 اقليم از 13 اقليم در جهان و با 8 هزار گونه گياهي و جانوري جزء 5 كشور اول جهان از لحاظ دارا بودن تنوع زيستي به شمار مي رود در حالي كه سرانه ايران از بيابان دو برابر جهان است، در حال حاضر سرانه بيابان در كشور نيم هكتار است در حالي كه سرانه جهاني آن 0.22 هكتار است. وسعت مراتع ايران بيش از 80 ميليون هكتار است اين در حالي است كه سطح بيابان هاي كشور را حدود 32.5 ميليون هكتار اعلام مي كنند.
پدر كوير شناسي ايران معتقد است كه عوامل بياباني شدن كشور نسبت به چند سال گذشته تغيير كرده و مي گويد؛ در سال هاي گذشته سوخت حمام ها و منازل از بوته هاي بيابان و چوب هاي جنگلي بود اما اكنون به نفت و گاز تغيير كرده است يا اينكه براي ساخت خانه از خشت هاي مخلوط گل و كاه و علف استفاده مي كردند كه تمام آنها از بيابان تامين مي شدند كه علاوه بر نابودي گياهان، فرسايش را نيز به همراه داشت، اما امروز جاي خود را به سيمان و آهن داده اند.
فرسايش خاك در ايران 5 برابر متوسط جهاني است كه با كاهش ميزان رطوبت فرسايش پذيري خاك بيشتر هم مي شود از اين رو بيشتر مراتع و دشت هاي كشور در معرض بيابان شدن قرار دارند.
برآوردها نشان مي دهد تحت تاثير فرسايش خاك و نابودي پوشش گياهي سالانه يك درصد به مساحت بيابان ها افزوده مي شود و بر اساس تحقيق مراكز مرتبط در 30 سال گذشته حدود 30 درصد به مساحت بيابان هاي ايران افزوده شده كه نشانگر سالانه يك درصد افزايش مساحت بيابان هاي كشور است.
پرويز كردواني پدر كويرشناسي ايران علاوه بر هشدار دادن نسبت به روند شتابان بيابان زايي در كشور، معتقد است الگوي بياباني شدن تغيير كرده و نوع جديدي از بياباني شدن شكل گرفته است.
كردواني در گفت و گو با ايرنا گفت: هر چه زمان مي گذرد عوامل و الگوي بيابان زايي در كشور تغيير مي كند مثلا امروزه نسبت به 50 سال گذشته دلايل بياباني شدن تغيير كرده است.
وي افزود: در گذشته سوخت تمام حمام ها، منازل هم در آشپرخانه و هم بخش گرمايشي، همچنين تمام كوره هاي آجرپزي، آهك پزي و سراميك سازي بوته و چوب بود كه تمام آنها از بيابان ها و به اصطلاح صحرا تهيه مي شد.
وي اظهار كرد: در زمان شاه عباس 999 كاروانسرا ساخته شد كه 99 درصد آنها آجري و فقط دو كاروانسرا سنگي بود، براي برپايي اين تعداد كاروانسرا بايد كوره هاي آجرپزي زيادي برپا مي شد كه سوخت تمام آنها از بوته و چوب تشكيل مي شد از اين رو خود يك عامل از بين رفتن پوشش گياهي بود.
كردواني ادامه داد: ايران مهد قنات در دنيا است كه براي ساخت آن از نوعي خشت استفاده مي كردند كه نياز به كوره داشت، اين خشت ها را در دهانه قنات مي چيدند تا مانع ريزش ديواره ها شوند اما امروزه از سيمان استفاده مي كنند.
پدر كوير شناسي ايران افزود: همچنين ديوار تمام باغ ها و سقف خانه ها از كاه گل بود و براي جلوگيري از شسته شدن بر اثر باران، روي آنها را بوته و گياهي به نام ' ميش گون ' مي پوشاندند اما امروزه از آهن استفاده مي كنند.
وي گفت: در مناطق جنوبي كشور رسم بر اين بود كه از برگ هاي خرما حصيري به نام ' كتوك '، ' كرتك ' و ' كپر' مي بافند كه ديوار و سقف منازل خود را با آن مي پوشانند و در فصل گرما روي آن آب مي پاشيدند كه با وزش باد فضاي خانه را خنك مي كرد اما امروزه كولر جاي آنرا گرفته است. در واقع تمام اينها گياهي بودند كه خود منشاء بيابان زايي بود.
*** عوامل جديد بيابان زايي / گرم شدن زمين
كردواني با بيان اينكه امروزه الگوي بيابان زايي تغيير كرده است گفت: گرم شدن زمين و به دنبال آن كم شدن منابع آبي و پايين رفتن سفره هاي آبي زير زميني علت از بين رفتن گياهان و توسعه بيابان است زيرا ريشه برخي گياهان كوتاه است و با پايين رفتن آبهاي زير زميني نمي توانند از آن منابع تغذيه كنند در نتيجه خشك مي شوند.
*** حفر بي رويه چاه هاي عميق
وي افزود: حفر بي رويه چاه هاي عميق و نيمه عميق موجب شده تا سطح سفره هاي آبهاي زير زميني از 300 تا 575 متر پايين تر برود كه اين خود خشك شدن گياهان با ريشه هاي كوتاه را تشديد مي كند.
پدر كويرشناسي ايران گفت: تا 10 سال گذشته پديده اي به نام ريزگرد وجود نداشت تا اينكه از عراق وارد كشور شد و اكنون 5 تا 6 سال است كه منشاء داخلي ريزگرد در كشور تشكيل شده است كه نتيجه تشديد روند خشكي و بياباني شدن است.
*** رها شدن زمين هاي كشاورزي
وي ادامه داد: وسعت زيادي از زمين هاي زراعي كه به علت كمبود منابع آبي رها شده اند به بيابان تبديل و منشا گرد و غبار شده اند، خشك شدن تالاب ها هم يكي ديگر از عوامل بيابان زايي در كشور است، به عنوان مثال تالاب هاي طشت و بختگان در استان فارس از رودخانه كر تغذيه مي كردند كه به علت سد سازي ها بر روي اين رودخانه، آب ورودي به تالاب ها كاهش يافت و دو تالاب خشك و به بيايان هاي كشور اضافه شد.
كردواني با بيان اينكه اگر در بستر تالاب هاي خشك رفت و آمد صورت گيرد به منشاء ريزگرد تبديل خواهند شد گفت: در اطراف تالاب بختگان معدن سنگ آهن وجود دارد، زماني كه تالاب آبدار بود كاميون ها براي رسيدن به معادن آنرا را دور مي زدند اما اكنون كه خشك شده از بستر آن عبور مي كنند كه اين مساله موجب بلند شدن گرد و غبار مي شود.
*** برداشت معادن
پدر كوير شناسي ايران افزود: همچنين برداشت هاي بي رويه از معادن يكي ديگر از دلايل توسعه بيابان و بلند شدن گرد و غبار در كشور است زيرا اين كار نياز به جاده سازي دارد كه بر اثر آن حجم زيادي از خاك زير و رو مي شود و از بين رفتن پوشش گياهي را به همراه دارد.
وي ادامه داد: همچنين براي برداشت از معادن لازم است زير زمين كنده شود كه اين كار موجب پاره شدن ريشه گياهان و در نتيجه خشك شدن آنها مي شود كه اين مساله موجب افزايش بيابان و از بين رفتن موجودات آن منطقه مي شود.
كردواني گفت: سازمان ملل اعلام كرده است كه بيابان زايي فقط از بين رفتن گياهان نيست بلكه جايي بيابان است كه در آن كاهش توليد و از بين رفتن موجودات زنده را شاهد باشيم. وقتي روستايي تخليه مي شود يعني آن بخش به بيابان تبديل شده است حال چند روستاي تخليه شده در كشور وجود دارد؟
وي افزود: چون در ايران منطقه خشك و بياباني زياد است از اين رو روند بيابان زايي در آن زياد است ، از دهه 1340 سازمان جنگل ها مراتع و آبخيزداري وقت شروع به كاشت گياهي با نام ' تاغ ' كه از خانواده سوزني برگ ها است، كرد، بعد از آن گياه ' آرتي پلكس ' يا ' اسفناج وحشي ' كاشته شد اما آنطور كه بايد جواب نداد.
*** عوارض مالچ پاشي نفتي
كردواني گفت: از سال 1342 مالچ پاشي نفتي در كشور آغاز شد كه اولين بار در فتح آباد بويين زهرا پاشيده شد و بعد از آن رواج يافت يعني هر جا كه شن و ماسه و گرد و غبار بود پاشيده مي شد كه اين كار در خوزستان در شهرهاي اميديه و سوسنگرد چند بار انجام شد.
وي با بيان اينكه بارها اعلام كرده ام كه مالچ پاشي خيانت به محيط زيست است، افزود: از نظر سازمان ملل كشوري قوي و ثروتمند است كه نوآوري علمي داشته باشد بنابراين ما هم بايد براي مقابله با بيابان زايي نوآوري داشته باشيم و از موارد بومي استفاده كنيم.
كردواني ادامه داد: تا چند سال پيش پشت بام ها را در ايران قيرگوني مي كردند اما در تابستان ها گرم و شل مي شد و در زمستان ترك برمي داشت از اين رو با نوآوري در اين كار ، ايزوگام اختراع شد كه اين مشكلات قير را ندارد بنابراين براي مقابله با بيابان زايي هم بايد از نوآوري استفاده كنيم.
*** راهكارهاي مقابله با بيابان زايي
وي گفت: چون بيابان در كشور زياد است از اين رو بايد به فكر راه حلي بومي با فناوري روز باشيم تا كشورهاي ديگر از ما الگو برداري كنند، قنات كه ايران مهد آن است از كشور ما به ديگر نقاط دنيا راه يافته است، درزمينه بيابان زايي هم بايد به حدي پيسرفت كنيم كه الگوي كشورهاي ديگر شويم.
كردواني با تاكيد بر اينكه مالچ پاشي كار نادرستي است زيرا اكوسيستم را تغيير مي دهد افزود: مالچ پاشي مضرات زيادي به همراه دارد از جمله اينكه مواد نفتي است و در طولاني مدت آسيب هايي به طبيعت و محيط زيست وارد مي كند.
وي ادامه داد: براي تهيه مالچ بايد قير و آب را را هم مخلوط كنند اما از آنجا كه آب و قير با هم مخلوط نمي شوند مجبورند از مواد ممزوج كننده استفاده كنند كه در اين روش 50 درصد آب، 48 درصد قير و بقيه از مواد ممزوج كننده مانند آنيون، كانيون ( سمي هستند ) و رس كه در مجموع مواد گراني هستند، استفاده مي كنند.
كردواني افزود: بعد از اين مرحله براي پاشش به ماشين مخصوصي نياز است كه نيازمند هزينه زيادي است ، همچنين بوي بد روغن سوخته فضا را پر مي كند و از آنجا كه اين نوع مالچ سياه است از اين رو تمام دشت به رنگ سياه در مي آيد و از آنجا كه رنگ سياه گرما را به خود جذب مي كند، دماي منطقه افزايش مي يابد، علاوه بر اين تمام موجودات زنده اعم از گياهان و حيوانات زير مالچ ها نيز از بين مي روند.
وي ادامه داد: به مرور زمان يعني 3 تا 4 سال بعد اثر مالچ از بين مي رود و به دوده تبديل و در فضا پخش مي شود كه سرطانزا است.
*** راهكار پدر كوير شناسي ايران به جاي مالچ نفتي
وي گفت: بهتر است به جاي مالچ هاي نفتي از ' ريگ ' استفاده كنيم ، يعني ريگ را در منطقه پخش و با غلطك آنرا صاف كنيم، ريگ هاي رنگي هم وجود دارد كه با خرج دادن سليقه مي توان دشت وسيعي به رنگ هاي مختلف و زيبا ايجاد كرد و يكبار براي هميشه خلاص شد. ريگ نه بو و ضرر دارد و نه از بين مي رود، حتي مي توان ميان آنها درخت كاشت و پاركي زيبا ايجاد كرد.
كردواني افزود: براي شن و ماسه مي توان از مالچ رسي ماسه اي استفاده كرد كه نياز به ماشين هاي مخصوص هم ندارد، مي توان در مخزن ماشين هاي مخلوط سيمان 40 درصد خاك رس ، 10 درصد ماسه و 50 درصد آب ريخت و اين مخلوط را بر روي شن هاي روان پاشيد، اين پوشش نه تنها ضرري ندارد بلكه بعد از خشك شدن به رنگ سفيد در مي آيد و تا حدودي موجب كاهش دماي منطقه مي شود، همچنين ماندگاري زيادي دارد.
وي گفت: در برخي مناطق مانند يزد يا اصفهان كه آب كم دارند توصيه مي شود درختكاري كنند، وقتي مردم آب براي خوردن ندارند چگونه آنرا پاي درخت بريزند.
كردواني پيشنهاد داد كه مسئولان حداقل 10 هكتار از بيابان هاي كشور را مالچ رسي و همين وسعت را با مالچ قيري بپوشانند و بعد از چند سال آن دو را با هم مقايسه كنند و بعد از آن تصميم بگيرند نه اينكه در جلسات نشسته و بدون مطالعه پيشنهادها را رد مي كنند.
