کمیت تولید علم کشور از ارقام اعلام شده چند برابر بیشتر است
به گزارش روابط عمومی و همکاری های علمی بین المللی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، دکتر محمدجواد دهقانی، گفت: تکیه صرف بر تعداد مقاله یا کمیت تولید علم به عنوان شاخص اصلی توسعه و رشد علمی هر چند طی سالیان گذشته محور اصلی گفتمان های علمی کشور بوده، اما ارائه سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری، افق جدیدی را پیش روی کشور قرار داده است.
وی افزود: این سند، تبدیل علم به قدرت و ثروت با حفظ ارزش های اسلامی را به عنوان یک اصل مطرح و چهار معیار کلان مرجعیت، دیپلماسی و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولید شده را در کنار کمیت تولید علم مورد توجه قرار می دهد.
سرپرست ISC خاطرنشان کرد: بررسی اخیر نشان می دهدکه تاکنون کمیت تولید علم کشور به صورت کامل گزارش نشده و یا حداقل مورد توجه قرار نگرفته است، در حالی که این کمیت بیانگر ظرفیت علمی بالفعل کشور است.
دهقانی ادامه داد: آگاهی از ظرفیت های علمی بالفعل برای سیاستگذاران علمی از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا بدون اطلاع از وضعیت موجود، برنامه ریزی شایسته ای برای آینده صورت نخواهد گرفت.
وی با اشاره به این که پایگاه های استنادی آی اس آی و اسکوپوس همواره به عنوان مهمترین منبع برای اعلام کمیت تولید علم کشور مورد بهره برداری قرار گرفته اند، گفت: این پایگاه ها مدعی هستند که معتبرترین مجلات و کنفرانس های بین المللی را نمایه سازی می کنند، اما کمیت تولید علمی که در این پایگاه ها نمایه سازی می شود بیانگر تمام ظرفیت های علمی کشور نیست.
دهقانی خاطر نشان کرد: هر چند پایگاه های استنادی آی.اس.آی و اسکوپوس از مرجعیت بالاتری نسبت به سایر پایگاه های علمی برخوردار هستند، اما در این میان اعضای هیات علمی در برخی رشته ها به پایگاه های غیراستنادی نیز توجه خاصی دارند و اعتبار این دسته از پایگاه ها را کمتر از پایگاه های استنادی نمی دانند، مسئله ای که به صراحت در آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی نیز مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه می توان به پایگاه مدلاین (Medline) در حوزه پزشکی اشاره کرد.
دهقانی اظهار داشت: تامسون رویترز علاوه بر پایگاه استنادی وب علوم (آی.اس.آی) به نمایه سازی پایگاه های دیگری نیز می پردازد که برخی از آنها را ایجاد و برخی را با فراهم آوردن یک ارزش افزوده از سایر پایگاه ها خریداری و دسترس پذیر می سازد.
وی افزود: ادعای تامسون رویترز (آی.اس.آی) برای این پایگاه ها آن است که محتوای نمایه شده از لحاظ علمی از اعتبار لازم برخوردار هستند. همچنین پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) نیز در طول سال های گذشته به نمایه سازی مجلات معتبر و کنفرانس های ملی پرداخته است.
دهقانی یادآور شد: بررسی تعداد مدارک ثبت شده به نام جمهوری اسلامی ایران در طول 16 سال اخیر (2016-2000) در پایگاه های اسکوپوس (Scopus)، علوم جهان اسلام (ISC) و وبگاه علوم تامسون رویترز نشان داد که کمیت خالص تولید علم کشور از سال 2000 تاکنون به طور مداوم در حال رشد بوده است. لازم به ذکر است که اطلاعات سال های 2015 و 2016 با توجه به دو پدیده تاخیر در نشر و نمایه سازی هنوز کامل نشده است.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: کمیت خالص تولید علم یا همان تعداد مدارک خالص به معنی حذف مدارک تکراری در پایگاه های اطلاعات علمی مختلف است. دهقانی ادامه داد: یک مقاله علمی متعلق به یک کشور می تواند در بیش از یک پایگاه اطلاعاتی نمایه سازی شود، زیرا مجله یا کنفرانسی که مقاله در آن منتشر شده است می تواند در بیش از یک پایگاه نمایه سازی شود.
وی با اشاره به اینکه در این بررسی برای تعیین تعداد خالص تولید علم، مجلات و کنفرانس های تکراری یکدست شده و تنها یکبار محاسبه گردید، گفت: براین اساس از سال 2000 تاکنون تعداد یک میلیون و 137 هزار و 977 مدرک از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه های معتبر بین المللی و ملی به ثبت رسیده است.
دهقانی افزود: از سال 2000 تاکنون تعداد 266 هزار و 670 مدرک در پایگاه تامسون رویترز (آی.اس.آی) و تعداد 339 هزار و 485 مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس به نام جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است بنابراین با در نظر گرفتن کل کمیت خالص تولید علم ایران (1137977 مدرک) بر اساس آمار پایگاه آی.اس.آی تاکنون تنها 23٪ ( بیست و سه درصد) و بر اساس آمار اسکوپوس 30٪ ( سی درصد) از کمیت تولید علم کشور اعلام شده و مابقی به طور کامل نادیده گرفته شده است و لذا حدود 70% ( هفتاد درصد ) از تولید علم کشور نادیده گرفته شده است.
دهقانی خاطرنشان کرد: بررسی پایگاه های ملی و بین المللی نشان می دهد که کل مقالات ثبت شده و یا کمیت خالص تولید علم ایران در سال 2000 تعداد 6150 مورد بود. در خلال سال های 2001 تا 2003 این مقدار به ترتیب به 13 هزار و 136، 15 هزار و 235 و 19 هزار و 431 مورد رسید.
وی ادامه داد: این مقدار در خلال سال های 2004 تا 2007 مجددا افزایش یافته و به 23 هزار و 44، 35 هزار و 767، 46 هزار و 503 و 59 هزار و 547 مورد رسید. بین سال های 2008 تا 2012 بار دیگر میزان تولید علم افزایش یافته و به ترتیب به 71953، 85238، 98527، 115740 و 128703 مورد رسید. در سال 2013 و 2014 همچنان با افزایش تولید علم مواجه هستیم بنحوی که میزان تولید علم از 137006 در سال 2013 به 144622 مدرک در سال 2014 افزایش یافت. اطلاعات سال 2015 هنوز تکمیل نشده است اما با این وجود کمیت تولید علم کشور در این سال 123468 مورد ثبت شده است.
وی تاکید کرد: حال اگر فقط تعداد مدارک علمی کشور در پایگاه های بین المللی را مبنای محاسبه قرار دهیم و اطلاعات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) را نادیده بگیریم در می یابیم که بیش از 50٪ (پنجاه درصد) از تولیدات علم کشور نادیده گرفته شده است. از سال 2000 تاکنون تعداد 266 هزار و 670 مدرک از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه تامسون رویترز (آی.اس.آی) و تعداد 339 هزار و 485 مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس ثبت شده است، اما انجام یک بررسی جامع تر و شمارش تعداد مدارک ایران در برخی پایگاه های علمی در سطح بین المللی نشان داد که تعداد مدارک خالص ثبت شده به نام جمهوری اسلامی ایران 637 هزار و 756 مورد است.
دهقانی ادامه داد: بر این اساس با توجه به آمارهای ارائه شده از پایگاه آی.اس.آی تاکنون تنها 42٪ و بر اساس آمار اسکوپوس تنها 53٪ از کمیت تولید علم کشور اعلام شده و مابقی به طور کامل نادیده گرفته شده است.
سرپرست پایگاه استنادی جهان اسلام ادامه داد: براساس کمیت خالص تولید علم کشور در اسکوپوس، آی.اس.آی و سایر پایگاه های بین الملی مورد بررسی، در سال 2000 از ایران تنها دو هزار و 136 مدرک در پایگاه های بین المللی ثبت گردیده بود که این رقم در بین سال های 2001 تا 2008 به ترتیب به چهار هزار و 997، شش هزار و 743، نه هزار و 496، 11 هزار و 880، 15 هزار و 730، 21 هزار و 769، 30 هزار و 25 و 38 هزار و 955 مورد رسید.
دهقانی گفت: در خلال سال های 2009 تا 2015 مجدد این روند بیانگر افزایش تعداد مدارک کشور است که به ترتیب 46 هزار و 248، 52 هزار و 856، 66 هزار و 406، 73 هزار و 400، 77 هزار و 77 هزار و 329، 82 هزار و 54 و 83 هزار و 197 مدرک را شامل می گردد.
وی ادامه داد: اطلاعات سال 2015 هنوز به صورت کامل ارائه نشده است و در سال 2016 نیز تاکنون 14 هزار و 535 مدرک از ایران در پایگاه های بین المللی نمایه سازی شده است.
این مقام خاطر نشان کرد: اگر سایر پایگاه های اطلاعات علمی بین المللی نیز مورد بررسی قرار گیرند قطعا میزان کل تولید علم کشور حتی بیش از آن چیزی است که در اینجا به آن پرداخته شده است.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: هر چند پایگاه های استنادی به نمایه سازی معتبرترین نشریات و کنفرانس های بین المللی می پردازند، اما سیاستگذاری برای بهبود وضعیت علمی نیازمند آگاهی از کل میزان توانایی پژوهشی است که در کشور صرف می شود.
دهقانی ادامه داد: در سال 2014 نزدیک به 145 هزار پژوهش در مجلات و کنفرانس های علمی منتشر شده است که اگر این ظرفیت پژوهشی به درستی هدایت گردد، با توجه به تاکیدات اخیر مقام معظم رهبری در خصوص ادامه ی حرکت پرشتاب علمی آنگاه یک انقلاب علمی در کشور صورت خواهد گرفت. البته نگاه آماری صرف به کمیت تولید علم بدون تحلیل آن ها و بکارگیری آن ها در راستای توسعه علمی آفتی برای علم کشور است.
وی با اشاره به اینکه تلقی کشور از رشد علمی، تعداد مدارک ثبت شده در پایگاه های استنادی است، گفت: با این حال تقریبا در تمامی سال ها تعداد مدارک ثبت شده از جمهوری اسلامی ایران در سایر پایگاه های علمی دنیا بیش از دو پایگاه آی.اس.آی و اسکوپوس است. ذهقانی افزود: بعلاوه، سرعت رشد اطلاعات کشور در پایگاه های علمی بین المللی نیز بیش از پایگاه های استنادی است. این در حالی است که تماما در اعلام آمارهای تولید علم به پایگاه های استنادی اسکوپوس و آی.اس.آی تکیه می شود.
وی تاکید کرد: اهمیت این مسئله در آگاهی از وضعیت موجود و برنامه ریزی مبتنی بر اهداف عالی کشور است. ظرفیت کمیت تولید علم کشور حاصل از انتشارات بین المللی بیش از آن چیزی است که تاکنون اعلام شده بود و برنامه ریزی برای این ظرفیت بالا از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.
دهقانی در ادامه گفت: پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) تنها مجلات و کنفرانس های معتبر علمی را نمایه سازی می نماید، از همین رو میزان تولید علمی که در سطح کشور صورت می پذیرد بیش از آن چیزی است که در این پایگاه نمایه سازی می گردد، قاعده ای که برای کل دنیا صادق است. آن بخش از کمیت تولید علم باید مورد شمارش قرار گیرد که از حداقل استانداردهای علم و نشر آن برخوردار باشد.
سرپرست (ISC) گفت: در سال 2000 در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام دو هزار و 874 مقاله مجله و هزار و 607 مقاله کنفرانس ثبت شده بود. تعداد مقالات مجلات معتبر در طی سال های بعدی به سرعت افزایش یافت به نحوی که در بین سال های 2001 تا 2014 به ترتیب شش هزار و 449، شش هزار و 651، هفت هزار و 515، هشت هزار و 792، 12 هزار و 673، 15 هزار و 417، 18 هزار و 335، 20 هزار و 909، 25 هزار و 605، 32 هزار و 304، 36 هزار و 552، 42 هزار و 68، 45 هزار و 943 و 47 هزار و 432 مدرک از ایران در این پایگاه نمایه شده است. اطلاعات سال 2015 هنوز تکمیل نشده است و تاکنون تعداد 22 هزار و 6 مدرک از نشریات کشور در این پایگاه نمایه سازی شده اند.
وی افزود: همچنین در بین سال 2001 تا 2015 در معتبرترین کنفرانس های علمی کشور به ترتیب تعداد 2687، 2997، 3894، 4120، 10078، 12846، 15705، 17549، 19853، 20843، 21564، 23001، 24130، 26110 و 27633 مدرک در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) از تولیدات علمی کشور نمایه سازی شده است. لازم به ذکر است که اطلاعات سال 2015 هنوز به صورت کامل نمایه سازی نشده است.
دهقانی یادآور شد: باید توجه کرد که کمیت تولید علم تنها یکی از ابعاد توسعه و رشد علمی است و تکیه صرف بر این شاخص مانع از توسعه علمی کشور خواهد شد، زیرا کمیت تولید علم شرط لازم برای رشد علمی است اما شرط کافی نیست. سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری نیز بر این نکته تاکید دارند و کسب مرجعیت علم و فناوری، تعاملات علمی و فناوری با سایر کشورهای جهان و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی، علم تولید شده را مورد تاکید قرار داده اند. آگاهی از ظرفیت های فعلی کمیت تولید علم کشور امکان برنامه ریزی بهتر را فراهم خواهد آورد.
وی ادامه داد: قدر مسلم، دنیا مرجعیت پایگاه های استنادی را پذیرفته است زیرا که این پایگاه ها سعی می کنند تا مجلات و کنفرانس هایی را نمایه سازی نمایند که مرجع بوده و از اعتبار لازم برخوردارند، اما نگاه مطلق به این پدیده آفت هایی را نیز به دنبال دارد.
دهقانی تاکید کرد: مرجعیت پایگاه های استنادی باعث شده که بیش از سایر پایگاه ها برای استخراج آمار کمیت تولید علم مورد توجه دنیا قرار گیرند، اما تصمیم گیری و اقدام در این زمینه از اهمیت فراوانی برخوردار است زیرا پتانسیل و توانایی پژوهشی کشور باید در مسیر رشد و بالندگی با در نظر گرفتن اهداف اسناد بالا دستی و در جهت دستیابی به مرجعیت علمی هدایت شود.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: مساله هدفمند کردن کمیت تولید علم، سرمایه گذاری اجتناب ناپذیر در جهت توسعه علمی کشور است. هر اثر علمی که در نتیجه یک پژوهش منتشر می شود را می توان به یک دانه زنجیر تشبیه کرد و در صورتی که این دانه ها به هم متصل شوند استحکام می یابند.
دهقانی ادامه داد: بنابراین اندیشیدن به کمیت تولید علم هر چند به عنوان یک شرط لازم شایسته است، اما بکارگیری آن به عنوان شاخص اصلی توسعه علمی کشور راهبردی اشتباه است.
وی افزود: در اینجا خلا یک برنامه جامع پژوهشی که نقش راهنما و هدایت گری را برای دانشگاه ها، موسسات تحقیقاتی و پژوهشگران ایفا نماید احساس می شود. هدف این برنامه باید هدایت پژوهشگران به سمت و سویی باشد که بدانند در چه حوزه ای پژوهش کنند تا بیشترین سودمندی را نصیب خود و کشورشان نمایند و البته تعیین محل انتشار نتایج تحقیقات با توجه به اولویت های پژوهشی کشور نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
