نادیده شمردن حدود 70 درصد آمار تولید علم کشور تاکنون

دکتر محمدجواد دهقانی با اعلام این خبر اظهار کرد: تکیه صرف بر تعداد مقاله یا کمیت تولید علم به عنوان شاخص اصلی توسعه و رشد علمی هر چند در طی سالیان گذشته محور اصلی گفتمان‌های علمی کشور بوده است، اما ارائه سند سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری افق جدیدی را پیش روی کشور قرار داده است. این سند تبدیل علم به قدرت و ثروت با حفظ ارزش‌های اسلامی را به عنوان یک اصل مطرح کرده است و چهار معیار کلان مرجعیت، دیپلماسی و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولید شده را در کنار کمیت تولید علم مورد توجه قرار می‌دهد.

دهقانی خاطرنشان کرد: بررسی اخیر نشان می‌دهد که تاکنون کمیت تولید علم کشور به صورت کامل گزارش نشده و یا حداقل مورد توجه قرار نگرفته است؛ در حالی‌که این کمیت بیانگر ظرفیت علمی بالفعل کشور است. آگاهی از ظرفیت‌های علمی بالفعل برای سیاستگذاران علمی از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا بدون اطلاع از وضعیت موجود، برنامه‌ریزی شایسته‌ای برای آینده صورت نخواهد گرفت. پایگاه‌های استنادی ISI و اسکوپوس همواره به عنوان مهمترین منبع برای اعلام کمیت تولید علم کشور مورد بهره برداری قرار گرفته‌اند. این پایگاه‌ها مدعی هستند که معتبرترین مجلات و کنفرانس‌های بین‌المللی را نمایه سازی می‌کنند، اما کمیت تولید علمی که در این پایگاه‌ها نمایه سازی می‌شود، بیانگر تمام ظرفیت‌های علمی کشور نیست.

وی گفت: هر چند پایگاه‌های استنادی ISI و اسکوپوس از مرجعیت بالاتری نسبت به سایر پایگاه‌های علمی برخوردار هستند، اما در این میان اعضای هیات علمی در برخی رشته‌ها به پایگاه‌های غیراستنادی نیز توجه خاصی دارند و اعتبار این دسته از پایگاه‌ها را کمتر از پایگاه‌های استنادی نمی‌دانند؛ مساله‌ای که به صراحت در آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات علمی نیز مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه می توان به پایگاه مدلاین (Medline) در حوزه پزشکی اشاره کرد.

دهقانی اظهار کرد: تامسون رویترز علاوه بر پایگاه استنادی وب علوم (ISI) به نمایه سازی پایگاه‌های دیگری نیز می پردازد که برخی از آن ها را ایجاد و برخی را با فراهم آوردن یک ارزش افزوده از سایر پایگاه‌ها خریداری و دسترس‌پذیر می‌کند. ادعای تامسون رویترز (ISI) برای این پایگاه‌ها آن است که محتوای نمایه شده از لحاظ علمی از اعتبار لازم برخوردار هستند. همچنین پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) نیز در طول سال‌های گذشته به نمایه‌سازی مجلات معتبر و کنفرانس‌های ملی پرداخته است.

وی یادآور شد: بررسی تعداد مدارک ثبت شده به نام جمهوری اسلامی ایران در طول 16 سال اخیر (2016-2000) در پایگاه‌های اسکوپوس (Scopus)، علوم جهان اسلام (ISC) و وبگاه علوم تامسون رویترز ‌(ISI) شامل «بخش مجموعه هسته علوم (Web of science core collection)، مدلاین (Medline)، زئولوجیکال رکورد (Zoological record)، اینسپک (Inspec)، بایوسیس (Biosis citation index)، سای.ال.او (SciELOCitation index)، مندرجات جاری (Current Contents Connect) نشان داد که کمیت خالص تولید علم کشور از سال 2000 تاکنون به طور مداوم در حال رشد بوده است. لازم به ذکر است که اطلاعات سال‌های 2015 و 2016 با توجه به دو پدیده تاخیر در نشر و نمایه سازی هنوز کامل نشده است.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: کمیت خالص تولید علم یا همان تعداد مدارک خالص به معنی حذف مدارک تکراری در پایگاه‌های اطلاعات علمی مختلف است. یک مقاله علمی متعلق به یک کشور می‌تواند در بیش از یک پایگاه اطلاعاتی نمایه‌سازی شود، زیرا مجله یا کنفرانسی که مقاله در آن منتشر شده است، می‌تواند در بیش از یک پایگاه نمایه سازی شود. در این بررسی برای تعیین تعداد خالص تولید علم، مجلات و کنفرانس‌های تکراری یکدست شده و تنها یکبار محاسبه شد. بر این اساس از سال ۲۰۰۰ تاکنون تعداد یک میلیون و 137 هزار و 977 مدرک از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی و ملی به ثبت رسیده است.

وی افزود: از سال ۲۰۰۰ تاکنون تعداد 266 هزار و 670 مدرک در پایگاه تامسون رویترز (ISI) و تعداد 339 هزار و 485 مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس به نام جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است، بنابراین با در نظر گرفتن کل کمیت خالص تولید علم ایران (یک میلیون و 137 هزار و 977 مدرک) بر اساس آمار پایگاه ISI تاکنون تنها 23 درصد و بر اساس آمار اسکوپوس 30 درصد از کمیت تولید علم کشور اعلام شده و مابقی به طور کامل نادیده گرفته شده است و لذا حدود 70 درصد از تولید علم کشور نادیده گرفته شده است.

دهقانی خاطرنشان کرد: بررسی پایگاه‌های ملی و بین‌المللی نشان می‌دهد که کل مقالات ثبت شده و یا کمیت خالص تولید علم ایران در سال ۲۰۰۰ تعداد 6 هزار و 150 مورد بود. در خلال سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۳ این مقدار به ترتیب به 13 هزار و 136، 15 هزار و 235 و 19 هزار و 431 مورد رسید. این مقدار در خلال سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ مجددا افزایش یافته و به23 هزار و 44، 35 هزار و 767، 46 هزار و 503 و 59 هزار و 547 مورد رسید. بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ بار دیگر میزان تولید علم افزایش یافته و به ترتیب به 71 هزار و 953، 85 هزار و 238، 98 هزار و 527، 115 هزار و 740 و 128 هزار و 703 مورد رسید. در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ همچنان با افزایش تولید علم مواجه هستیم؛ بنحوی که میزان تولید علم از 137 هزار و 6 در سال 2013 به 144 هزار و 622 مدرک در سال 2014 افزایش یافت. اطلاعات سال ۲۰۱۵ هنوز تکمیل نشده است؛ اما با این وجود کمیت تولید علم کشور در این سال به تعداد 123 هزار و 463 مورد ثبت شده است.

وی تاکید کرد: حال اگر فقط تعداد مدارک علمی کشور در پایگاه‌های بین‌المللی را مبنای محاسبه قرار دهیم و اطلاعات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) را نادیده بگیریم، در می‌یابیم که بیش از 50 درصد از تولیدات علم کشور نادیده گرفته شده است. از سال ۲۰۰۰ تاکنون تعداد 266 هزار و 670 مدرک از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه تامسون رویترز (ISI) و تعداد 339 هزار و 485 مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس ثبت شده است، اما انجام یک بررسی جامع‌تر و شمارش تعداد مدارک ایران در برخی پایگاه‌های علمی در سطح بین‌المللی نشان داد که تعداد مدارک خالص ثبت شده به نام جمهوری اسلامی ایران 637 هزار و 756 مورد است. بر این اساس با توجه به آمارهای ارائه شده از پایگاه ISI تاکنون تنها 42 درصد و بر اساس آمار اسکوپوس تنها ۵۳ درصد از کمیت تولید علم کشور اعلام شده و مابقی به طور کامل نادیده گرفته شده است.

دهقانی افزود: براساس کمیت خالص تولید علم کشور در اسکوپوس، ISI و سایر پایگاه‌های بین‌الملی مورد بررسی، در سال ۲۰۰۰ از ایران تنها ۲۱۳۶ مدرک در پایگاه‌های بین‌المللی ثبت شده بود. این رقم در بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۸ به ترتیب به ۴۹۹۷، ۶۷۴۳، ۹۴۹۶، ۱۱۸۸۰، ۱۵۷۳۰، ۲۱۷۶۹، ۳۰۰۲۵ و ۳۸۹۵۵ مورد رسید. در خلال سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ مجدد این روند بیانگر افزایش تعداد مدارک کشور است که به ترتیب ۴۶۲۴۸، ۵۲۸۵۶، ۶۶۴۰۶، ۷۳۴۰۰، ۷۷۳۲۹، ۸۲۰۵۴ و ۸۳۱۹۷ مدرک را شامل می‌شود. اطلاعات سال ۲۰۱۵ هنوز به صورت کامل ارائه نشده است و در سال ۲۰۱۶ نیز تاکنون ۱۴۵۳۵ مدرک از ایران در پایگاه‌های بین المللی نمایه سازی شده است. باید خاطرنشان کرد اگر سایر پایگاه‌های اطلاعات علمی بین‌المللی نیز مورد بررسی قرار گیرند، قطعا میزان کل تولید علم کشورحتی بیش از آن چیزی است که در اینجا به آن پرداخته شده است.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: هر چند پایگاه‌های استنادی به نمایه‌سازی معتبرترین نشریات و کنفرانس‌های بین‌المللی می‌پردازند، اما سیاستگذاری برای بهبود وضعیت علمی نیازمند آگاهی از کل میزان توانایی پژوهشی است که در کشور صرف می‌شود. در سال 2014 نزدیک به 145 هزار پژوهش در مجلات و کنفرانس‌های علمی منتشر شده است. اگر این ظرفیت پژوهشی به درستی هدایت شود، با توجه به تاکیدات اخیر مقام معظم رهبری در خصوص ادامه‌ حرکت پرشتاب علمی آنگاه یک انقلاب علمی در کشور صورت خواهد گرفت. البته نگاه آماری صرف به کمیت تولید علم بدون تحلیل آن‌ها و بکارگیری آن‌ها در راستای توسعه علمی آفتی برای علم کشور است.

وی اضافه کرد: تلقی کشور از رشد علمی، تعداد مدارک ثبت شده در پایگاه‌های استنادی است. با این حال تقریبا در تمامی سال‌ها تعداد مدارک ثبت شده از جمهوری اسلامی ایران در سایر پایگاه‌های علمی دنیا بیش از دو پایگاه ISI و اسکوپوس است. به علاوه، سرعت رشد اطلاعات کشور در پایگاه‌های علمی بین‌المللی نیز بیش از پایگاه‌های استنادی است. این در حالی است که تماما در اعلام آمارهای تولید علم به پایگاه‌های استنادی اسکوپوس و ISI تکیه می‌شود. اهمیت این مساله در آگاهی از وضعیت موجود و برنامه‌ریزی مبتنی بر اهداف عالی کشور است. ظرفیت کمیت تولید علم کشور حاصل از انتشارات بین‌المللی بیش از آن چیزی است که تاکنون اعلام شده بود و برنامه‌ریزی برای این ظرفیت بالا از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

دهقانی در ادامه گفت: پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) تنها مجلات و کنفرانس‌های معتبر علمی را نمایه سازی می‌کند، از همین رو میزان تولید علمی که در سطح کشور صورت می‌پذیرد، بیش از آن چیزی است که در این پایگاه نمایه سازی می‌شود، قاعده‌ای که برای کل دنیا صادق است. آن بخش از کمیت تولید علم باید مورد شمارش قرار گیرد که از حداقل استانداردهای علم و نشر آن برخوردار باشد.

سرپرست (ISC) گفت: در سال 2000 در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام دو هزار و 874 مقاله مجله و یک هزار و 607 مقاله کنفرانس ثبت شده بود. تعداد مقالات مجلات معتبر در طی سال‌های بعدی به سرعت افزایش یافت، به نحوی که در بین سال‌های 2001 تا 2014 به ترتیب 6449، 6651، 7515، 8792، 12673، 15417، 18335، 20909، 25605، 32304، 36552، 42068، 45943 و 47432 مدرک از ایران در این پایگاه نمایه شده است. اطلاعات سال 2015 هنوز تکمیل نشده است و تاکنون تعداد 22006 مدرک از نشریات کشور در این پایگاه نمایه سازی شده‌اند.

وی افزود: همچنین در بین سال 2001 تا 2015 در معتبرترین کنفرانس‌های علمی کشور به ترتیب تعداد 2687، 2997، 3894، 4120، 10078، 12846، 15705، 17549، 19853، 20843، 21564، 23001، 24130، 26110 و 27633 مدرک در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) از تولیدات علمی کشور نمایه‌سازی شده است. لازم به ذکر است که اطلاعات سال 2015 هنوز به صورت کامل نمایه سازی نشده است.

دهقانی یادآورشد: باید توجه کرد که کمیت تولید علم تنها یکی از ابعاد توسعه و رشد علمی است و تکیه صرف بر این شاخص مانع از توسعه علمی کشور خواهد شد، زیرا کمیت تولید علم شرط لازم برای رشد علمی است؛ اما شرط کافی نیست. سند سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری نیز بر این نکته تاکید دارند و کسب مرجعیت علم و فناوری، تعاملات علمی و فناوری با سایر کشورهای جهان و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی، علم تولید شده را مورد تاکید قرار داده‌اند. آگاهی از ظرفیت‌های فعلی کمیت تولید علم کشور امکان برنامه‌ریزی بهتر را فراهم خواهد آورد

وی ادامه داد: قدر مسلم، دنیا مرجعیت پایگاه‌های استنادی را پذیرفته است، زیرا که این پایگاه‌ها سعی می‌کنند تا مجلات و کنفرانس‌هایی را نمایه سازی کنند که مرجع بوده و از اعتبار لازم برخوردارند، اما نگاه مطلق به این پدیده آفت‌هایی را نیز به دنبال دارد. لازم به ذکر است که مرجعیت پایگاه‌های استنادی باعث شده که بیش از سایر پایگاه‌ها برای استخراج آمار کمیت تولید علم مورد توجه دنیا قرار گیرند، اما تصمیم گیری و اقدام در این زمینه از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ زیرا پتانسیل و توانایی پژوهشی کشور باید درمسیر رشد و بالندگی با در نظر گرفتن اهداف اسناد بالادستی و در جهت دستیابی به مرجعیت علمی هدایت شود.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: مساله هدفمند کردن کمیت تولید علم، سرمایه گذاری اجتناب ناپذیر در جهت توسعه علمی کشور است. هر اثر علمی که در نتیجه یک پژوهش منتشر می شود را می‌توان به یک دانه زنجیر تشبیه کرد و در صورتی که این دانه‌ها به هم متصل شوند، استحکام می‌یابند. بنابراین اندیشیدن به کمیت تولید علم هر چند به عنوان یک شرط لازم شایسته است، اما بکارگیری آن به عنوان شاخص اصلی توسعه علمی کشور راهبردی اشتباه است.

در اینجا خلا یک برنامه جامع پژوهشی که نقش راهنما و هدایت گری را برای دانشگاه‌ها، موسسات تحقیقاتی و پژوهشگران ایفا کن، احساس می‌شود. هدف این برنامه باید هدایت پژوهشگران به سمت و سویی باشد که بدانند در چه حوزه ای پژوهش کنند تا بیشترین سودمندی را نصیب خود و کشورشان کنند و البته تعیین محل انتشار نتایج تحقیقات با توجه به اولویت‌های پژوهشی کشور نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

No tags for this post.