روح هنر ایرانی در سرزمین هفتاد و دو ملت
سلسله بهمنی یکی از مهمترین سلسله های اسلامی در هندوستان محسوب شده و اوج قدرت بهمنی ها در زمان وزارت وزیر ایرانی آن ها یعنی محمود گاوان در فاصله زمانی سال های 1466 تا 1481 میلادی بود. پس ازسال 1518 میلادی پادشاهی بهمنی به پنج پادشاهی کوچک تقسیم شده و نظام شاهیان در احمد نگر، قطب شاهیان درگلکنده (حیدرآباد) ،برید شاهیان دربیدر ،عماد شاهیان در برار وعادل شاهیان دربیجاپور به قدرت رسیدند. این پنج پادشاهی در تاریخ هندوستان با عنوان سلاطین دکن خوانده می شوند. بهمنی ها و پادشاهی های دکن به شدت تحت تاثیر هنرومعماری ایران بودند، زبان فارسی زبان رسمی آنان بود ه وایرانیان زیادی در دربار آن ها به مقام وزارت رسیدند.
وجود روح ایرانی در معماری و تزیینات بناهای موجود دردژ بیدر ، جلوه ای ویژه به آن داده و غرور خاصی را دربیننده به ویژه بینندۀ ایرانی ایجاد می کند.
معماری بهمنی ها را می توان به دو بخش تقسیم کرد، بخش نخست مربوط به هنگامی است که پایتختشان شهر گلبرگه بود وبخش دوم هنگامی که پایتخت خود رادرسال 1424میلادی به شهر بیدر در شمال ایالت فعلی کارناتاکا درهند جابه جا کردند. بریدشاهیان میراث بهمنی ها یعنی شهر بیدر را مالک شده و جک.مت خود را در آن مستقر کردند. شهر بیدر امروزه در شمال شرقی ایالت کارناتاکا و در 700 کیلومتری بنگلورمرکزاین ایالت قرارگرفته است ، البته تمامی آثار اسلامی موجود در این شهر به بهمنی ها تعلق نداشته و برید شاهیان هم چندین و چند بنا را به این شهر افزودند.
دژ بیدر دو دروازۀ اصلی دارد که با نام های شیرزه دروازه و گنبد دروازه مشهور هستند . هر دوی این دروازه ها بسیار زیبا و مستحکم ساخته شده اند . ضخامت دیواره های دژ 22 پا وبلند ترین نقطه آن در گنبد ؛ 45 پا است. مسیر عبور بین دو دروازه بسیارپهن طراحی شده و بین این دو دروازه بیش از 3 هزارنظامی توان ایستادگی در برابر دشمنان را داشتند. دژ بیدر با وجود تونل برای فرار در مواقع ضروری و بناهای باشکوه و زیبایی که درونش ساخته شده اند به یکی از دژهای جالب و باشکوه هند تبدیل شده بناهای درون دژ هرکدام برمبنای کاربری ویژه ، نام های متفاوتی داشته اند ازجمله رنگین محلRangin Mahal))، تخت محل(Takht Mahal)، دیوان عامDiwan-i-Aam))، ترکش محل(Tarkash Mahal)، گگان محلGagan Mahal))، شاهی مطبخ(Shahi Matbakh)، شاهی حمام(Shahi Hamam)، مسجد یا Solah Khamb) Mosque)ودیگر بناها.
نزدیک گنبد دروازه برج وجود دارد و ازهنگامی که احمد شاه ولی بهمنی(1432-1429میلادی)دژ بیدر راساخت از این برج هم استفاده شده است. بر اساس مستندات و متون تاریخی ، شاهان بهمنی از این برج به نظارۀ نیروهایشان می نشستند. نیروهایی که به مناسبت های مختلف بیرون از دروازه گرد هم می آمدند. درسال 1487میلادی هنگامی که گروه هایی شورشی دربرابر محمود شاه بهمنی شورش کردند و تلاش کردند اورا ازپای دربیاورند وی به شاه برج پناهنده شد. درجنوب همین بخش سازه ای درزمان علی برید شاه(1580-1542میلادی) افزوده شده است.
یکی از شاخص ترین بناهای موجود در دژ بیدر رنگین محل است. نام گذاری این بنا به این دلیل بوده که دارای کاشیهای بسیار زیبایی است.کاشی ها به رنگ های سفید، سبز، آبی و زرد هستند و عموما روی زمینه ای به رنگ آبی تیره کار شده اند. البته امروزه برخی از آن ها به دلیل گذر زمان و البته بیشتر به دلیل آب و هوای مرطوب هند کم رنگ شده اند.برخی متن های مذهبی هم روی کاشیها کار شده و به عنوان کتیبه کاربری دارند. تاق درونی بنای رنگین محل با سنگ سیاه مینا کاری شده و همین موضوع برشکوه و درخشندگی این مجموعه افزوده است. رنگین محل دارای ستون های چوبی و تزیینات صدف کاری است. نمای کلی بنا کوچک است واتاق درونی آن شاه نشین نامیده می شود. یک بیت شعر ازحافظ شیرازی بر شکوه و جذابیتش به ویژه برای بازدید کنندۀ ایرانی افزوده است.
شاه نشین چشم من تکیه گه خیال تو – جای دعاست شاه من بی تو مباد جای تو.
در کنار رنگین محل ساختمانی بنا شده است که در زمان ساخت ، آشپزخانۀ شاهی بوده ، هرچند به نظر می رسد این محل بعدها تغییر کاربری داده و تبدیل به اقامتگاه شاهزاده های بریدی شده است. درسال 1619میلادی وپس از الحاق بیدر به پادشاهی بیجاپور این محل توسط ابراهیم عادل شاه دوم تصرف شد و برهمین اساس کتیبه ای به زبان فارسی که بیانگر این موضوع است دریکی از اتاقهای این بنا نگاشته شده است. متاسفانه در زمان بازدید از این بنا ، قسمت مورد نظر در حال تعمییر و مرمت بوده و اجازه ورود بازدید کنندگان به آن صادر نمی شد و به همین دلیل تهیه تصویر از این کتیبه بسیار مهم ، امکان پذیر نبود و تصویر ارائه شده از کتیبه فوق در این گزارش توسط فردی هندی به نام عبدالعزیز راجپوت تهیه شده است . این بخش از مجموعه در طول تاریخ چندین بار تغییر کاربری داده و بعدها و در دوران متأخرتر از آن به عنوان زندان استفاده کرده اند.
سازۀ دیگر مجموعه حمام شاهی یا شاهی حمام است که درگوشۀ شمال شرقی آشپزخانۀ شاهی قرار گرفته است. از این بنا هم بعدها به عنوان دادگاه استفاده شده است . درسوی دیگر راهی که به حمام شاهی می رود لعل باغ بوده که براساس گزارش ها بسیار زیبا بوده،هرچند امروزه کاملاً نابود شده است.
زنانه مسجد یا Solah Khamb Mosque)) که درواقع مسجد جامع بیدربوده یکی دیگر از ابنیه با ارزش و مهم این مجموعه به شمار می رود. درسال 1656میلادی هنگامی که اورنگ زیب نایب السلطنۀ دکن ازدربار دهلی، بیدر را تسخیر کرد، به سوی این مسجد شتافت تا خطبه را به نام پدرش شاه جهان بخواند و سلطۀ خود را بر سرزمین های تازه تصرف شده اعلام کند.
مورخ هم دورۀ شاه جهان امپراتور گورکانی هند که این رویداد را ثبت کرده می نویسد که ساختمان دویست سال کهنگی دارد و نوشته که به وسیلۀ خان جهان ساخته شده، تا سال های پیش به دلیل این که عنوان خان جهان را چندین نفر از وزیران بهمنی مورد استفاده قرار داده اند ، انتساب ساخت مسجد به یکی از آن ها دشوار بود اما این مشکل هم با به دست آمدن کتیبه ای به زبان فارسی درکاوشهای باستان شناسی حل شد.
اندرزمان خلیفه یزدانی- سلطان محمد کی ندارد ثانی
درهشتصدو بیست و هفت این مسجد را- شد بانی خیرقبلی سلطانی
تاریخ 827هجری/1423میلادی،شاهزاده محمد پسراحمدشاه ولی بهمنی، مقام نایب السلطنه را داشته و پیش ازجابه جایی پایتخت بهمنی ها ازگلبرگه به بیدر حاکم بیدر بوده است. بنابراین این مسجد کهنترین مسجد شهر بیدر محسوب می شود.
کتیبۀ دیگری هم دراین مسجد بود که ازساخت رواقی به وسیلۀ قلندرخان خبرمی دهد. کتیبه امروزه درموزۀ باستان شناسی بیدر که درون دژ ونزدیک همین مسجد قرار دارد نگه داری می شود. متن این کتیبه به شرح زیر است :
بدورشاه عالم گیرغازی – که ازعدلش شده گیتی منور
قلندرخان بهار باغ دولت – که ازبویش جهان گشته معطر
به پیش آفتاب دست جودش – -بود دریا و کان ازذره کمتر
رواقی ساخت بهریادگاری – که باشد زیراین فیروزه منظر
پی تاریخ اوازطارم چرخ – ند اآمدکه خال روی بیدر- 1088هجری/1677میلادی
بنای دیگری در این مجموعه وجود دارد که به ترکش محل معروف است. احتمالاً این بنا محل اقامت زنان شاه بودهاست .
باید به این موضوع نیز اشاره کنیم که گگان محل و رنگین محل نامهایی هستند که در دیگر پادشاهی های مسلمان دکن هم مورد استفاده قرارگرفته اند. پادشاهان پارسی زبان و مسلمان هند از این نام ها برای نامیدن قصرها و محل ها دربیجاپور، گلکنده(حیدرآباد) وبیدر استفاده می کردند.
ترکش محل به وسیلۀ شاهان بهمنی ساخته شده و دردوران برید شاهیان دچارالحاقات ودگرگونی های چندی گشته و به همین دلیل درک این که ساختار اصلی آن چگونه بوده را با مشکل روبرو کرده است. امروزه سقف ترکش محل فروریخته، و برخی از دیوارهای آن با کاشی کاری و گچ بری تزیین شده اند.
گگان محل نام بنای دیگری در دژ بیدر است. گگان واژه ای سانسکریت به معنی بهشت است بنابراین گگان محل یعنی کاخ بهشتی!
این بنا هم درزمان بهمنی ها ساخته شده و دردوران برید شاهیان دچار تغییر شده است. دیوان عام یا تالاربارعام هم درغرب ترکش محل قرارگرفته است . این بنا جالی محل Jali Mahal)) هم نامیده می شود. اتاق و تالار اصلی ساختمان احتمالاً برای حضور عموم مورد استفاده قرارداشته و تالار به سه بخش تقسیم شده است . این کاربه وسیلۀ سه ردیف ستون انجام شده که .پایه ستون ها مربع شکل هستند. برخی از دیوارهای بنا دارای تزیینات کاشی کاری بوده اند و بخش اندکی ازآن ها ازتخریب های انسانی و ناملایمات جوی جان سالم به در برده اند. رنگ اغلب کاشی ها در طول زمان تغییر پیدا کرده و یکی از دلایل تغییر رنگ ، این است که کاشی ها زیرآوار بوده اند ونمک ها و مواد معدنی موجود در خاک به چندین دلیل به سطح کاشی ها رسیده اند و طی باران های سیل آسا سطح لعاب دار کاشی ها راخراب کرده اند، هرچند امروزه از این مجموعه در شرایط نسبتاً خوبی نگه داری شده وازآسیب های زیان آور علیه آن ها جلوگیری به عمل آمده ؛ اما باید اذعان داشت که بسیاری از آثار هنری این بنا ، رنگ و جلای نخستین خود را از دست داده است.
رنگ کاشی هایی که آسیب کمتری دیده اند هنوز تازگی خود را حفظ کرده اند رنگ آبی بیشترین کاربرد را در این تزئینات به خود اختصاص داده است و طرحهای روی کاشی ها هم هندسی و گیاهی هستند. طرح هایی که مشابه برخی ازآن ها را هنوز در ساختار فرش های ایرانی شاهد هستیم. برگ های سبز و سفید هم روی کاشی ها دیده می شود. امروزه تعدادی از این کاشی ها در موزۀ باستان شناسی دژ بیدر به نمایش درآمده اند.
لازم به توضیح است که کاشی ها توسط هنرمندان ایرانی که توسط بهمنی ها و بریدشاهیان استخدام شده بودند ساخته شده اند. پشت تالار بقایای سه اتاق وجود دارد، اتاق مرکزی احتمالاً اتاق شاه بوده واو درآن جا پیش ازاین که وارد تالار بارعام شود می نشسته کف اتاق با موزاییک هایی که طرحهای شش گوش و ستاره ای شکل دارند تزئین شده و دیوارها شبیه آن چه درتالار اصلی می بینیم با کاشی تزیین شده اند. تاق روی دروازۀ ورودی هم با سنگ سیاه و به گونۀ با سلیقه ای کارشده است.
تخت محل درزمان احمد شاه ولی بهمنی ساخته شده و آثار کاشی کاری هم دراین بنا وجود دارد و البته سنگ سیاه صیقلی درنمای ورودی بنا به کار رفته است.
نکته ای که در پایان باید به آن اشاره کنیم وجود روح ایرانی در معماری و تزیینات بناهای موجود دردژ بیدر است که جلوه ای ویژه به آن داده و غرور خاصی را دربیننده به ویژه بینندۀ ایرانی ایجاد می کند.
گزارش : حمیدرضا سروری کارشناس ارشد باستان شناسی و هنر هند
احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترای باستان شناسی
تصاویر : حمید رضا سروری
No tags for this post.
