لزوم ایجاد کنسرسیوم فضایی
دانشگاه‌ها یکی از مهم‌ترین مراکزی هستند که می‌توانند به‌طور مستقیم بر صنعت و آنچه در این حوزه سبب پیشرفت و رشد اقتصادی و علمی کشور می‌شود، تاثیر بگذارند. شاید در سال‌های نه چندان دور این تاثیرگذاری محدود به تربیت نیروی علمی برای کار و فعالیت در عرصه‌های مهم صنعتی و تولیدی کشور بود. اما امروزه شاهد این موضوع هستیم که برخی از دانشگاه‌های صنعتی دست به کار شده‌اند و به‌طور مستقیم اقدام به ساخت و ارائه تولیدات صنعتی می‌کنند. یکی از صنایعی که می‌تواند تحت تاثیر دانشگاه و مراکز علمی به پیشرفت‌های قابل توجهی دست یابد، عرصه هوافضاست. برخی از دانشگاه‌های صنعتی کشور در حوزه هوافضا که اتفاقا صاحب قطب علمی در این زمینه هستند اقدام به ساخت ماهواره و دیگر تجهیزات صنعتی هوافضایی کرده‌اند و به اعتقاد برخی از کارشناسان حوزه هوافضا، تا اندازه‌ای مرز میان دانشگاه و صنعت را نادیده گرفته‌اند. حقیقت این است که در تمام کشورهای توسعه‌یافته دنیا این مراکز علمی هستند که نیرو و اطلاعات لازم را در اختیار شرکت‌های سازنده تجهیزات صنعتی قرار می‌دهند تا بتوانند با استفاده از این امکانات و سرمایه‌ای که در اختیار آنها قرار گرفته، زیرساخت‌های خود را توسعه دهند. اما اینکه خود دانشگاه‌ها و مراکز علمی به‌طور مستقیم وارد عرصه صنعت شده و اقدام به ساخت تجهیزات و تولیدات صنعتی کنند از سوی کارشناسان مورد انتقاد است. عده‌ای از کارشناسان حوزه هوافضا عقیده دارند ورود دانشگاه‌ها به صنعت طراحی و ساخت ماهواره اگر منجر به تولید آزمایشگاه‌ها، زیرساخت‌ها و تربیت نیروی انسانی شود، مفید خواهد بود. هدف دانشگاه‌ها می‌بایست تربیت نیروی انسانی، آموزش، پژوهش و ایجاد آزمایشگاه‌ها و … باشد اما اینکه وارد بحث ساخت ماهواره به عنوان یک محصول شوند، درست نیست. زیرا این مبحث مربوط به امور اقتصادی و مالی می‌شود و این وظیفه صنعت، شرکت‌های خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان است که چنین پروژه‌هایی را انجام دهند. زیرا دانشگاه‌ها نه توان این را دارند که از عهده هزینه‌های لازم برای این بخش برآیند و نه این کار در شرح وظایف آنها می‌گنجد. از طرفی گروهی دیگر از فعالان حوزه هوافضا بر این باورند که در مسئله ورود دانشگاه‌ها به عرصه هوافضا هدف روشنی وجود ندارد. این ورود به صورت کورکورانه انجام می‌شود، هدف‌گذاری جامع و مدیریت دانشی در این ارتباط نیست و دانشگاه‌ها به صورت مستقل اقدام به انجام این کار می‌کنند. اگرچه نفس عمل ورود دانشگاه‌ها به فناوری فضایی خوب است و در برخی دانشگاه‌ها فعالیت‌های خوبی صورت می‌گیرد، اما مشکل اینجاست که این فعالیت‌ها بدون هدف و بدون همکاری متقابل انجام می‌شود.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که پروژه‌های ماهواره‌های دانشجویی از ابتدا نه با هدف ساخت یک محصول صنعتی و تجاری، بلکه به‌منظور آموزش نیروها و ایجاد ساختارهای قدرتمند پژوهشی در دانشگاه‌ها تعریف شده بودند؛ چراکه دانشگاه‌ها همواره بستری مناسب برای پرورش نیروهای متخصص و جایگاهی برای رشد ایده‌های جدید بوده‌اند. علاوه بر این دانشگاه‌ها محل رجوع صنعت برای یافتن پاسخ‌های نوآورانه به مشکلات هستند چراکه خلاقیت و پویایی جاری در دانشگاه نقشی خاص برای این نهاد تعریف می‌کند که بسیاری معتقدند نه‌تنها قابل تعویض با نقشی دیگر نیست بلکه تعویض آن موجب از میان رفتن ظرفیت‌ها و توانمندی‌های دانشگاه‌ها می‌شود.
تربیت نیروهای ورزیده برای بخش فضایی کشور همان‌طور که گفته شد از اهداف اصلی پروژه‌های دانشگاهی بود، اما نگاهی به لیست حضوروغیاب دانشجویانی که طی این پروژه‌ها آموزش دیده و متخصص شدند نشان می‌دهد اکثریت آنها هم‌اکنون در خارج از کشور هستند و تعداد قلیلی جذب بخش فضایی کشور شده‌اند. این حجم عظیم مهاجرت متخصصین چنان بوده است که می‌توان گفت دانشگاه‌های ایرانی را به مراکز رایگان تربیت نیرو برای خارجی‌ها بدل کرده است. البته این موضوع اختصاص به بخش فضایی ندارد اما ازآنجاکه هدف این گزارش بررسی تلاش‌های دانشگاهی در عرصه فضا است این قسمت زیر ذره‌بین قرار گرفته است.
ایجاد ساختارهای پژوهشی هدف اصلی دیگری بود که در هیاهوی تبلیغات دستاوردها گم شد و اساساً فراموش شد که نقش دانشگاه ساخت ماهواره صنعتی و کاربردی نیست. به همین دلیل تولید محصول، محور کارهای دانشگاه قرار گرفت و همین موضوع باعث شد که دانشگاه‌ها برنامه‌ریزی خود را در این راستا قرار دهند که به هر ترتیب محصولی قابل عرضه با کمترین هزینه برای سازمان فضایی ایران تولید کنند. چنین شد که بودجه‌ها به‌جای اینکه صرف توسعه ساختار برای نگهداشت دانش و منابع انسانی شود، صرف خرید قطعات و سفارش ساخت به شرکت‌های رنگارنگ و غیره شد. در این میان باوری ایجاد شد که دانشگاه‌ها نقشی محوری در عرصه ساخت ماهواره‌های صنعتی و تجاری دارند که این باور منجر به تصویب چند پروژه از سوی برخی نهادها و ایجاد آشفتگی در مسیر حرکت دانشگاه‌ها و موازی‌کاری بین نهادها شد.
اکنون پیشنهاد مدبرانه رییس جمهور درباره ایجاد کنسرسیوم فضایی در دانشگاه‌ها به چند دلیل که در ادامه به آنها اشاره می‌شود، مورد استقبال بسیاری از کارشناسان و فعالان حوزه فضایی کشور قرار گرفته و بحث‌های متعددی را در فضای کارشناسی این حوزه به دنبال داشته است.
در سند چشم انداز توصیه علمی کشور در افق ۱۴۰۴ هجري شمسي آمده است که ايران كشوري است توسعه يافته با جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه، با هويت اسلامي و انقلابي، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بين الملل. با این افق ترسیم شده برای کشور دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور مسئولیت سنگینی بر عهده دارند و این پیشرفت علم و تکنولوژی بدون هم‌افزایی علمی و فنی و برنامه‌ریزی دقیق برای تولید علوم کاربردی میسر نخواهد شد. علوم فضایی می‌توانند بعنوان مادر علوم و موتور توسعه علوم کاربردی در این راه باید پیشرو باشند. در این راستا رئیس جمهور برای رسیدن به اهداف افق چشم انداز توسعه کشور ایجاد اولین کنسرسیوم فضایی-دانشگاهی کشور را خواستار شده است تا در پیش‌برد و کاربردی سازی علوم فضایی به عنوان موتور توسعه علمی کشور پیشتاز و الگو باشد. مطمئنا به نظر می‌رسد بازدید امسال رئیس جمهور از نمایشگاه فناوری فضایی و نمایش تکراری زیر سیستم‌های فضایی در این غرفه فکر اصلی ایجاد این کنسرسیوم را برای وی بوجود آورده است. شاید هرکسی که از نمایشگاه فناوری فضایی بازدید می‌کرد به نمایش زیرسیستم‌های فضایی که به صورت تکراری در هر غرفه فضایی به نمایش در آمده بود تعجب می‌کرد. زیرا همه این محصولات در یک سطح فناوری (TRL) بودند و حتی ظاهر یکسانی داشتند و این یعنی اتلاف انرژی متخصصین فضایی و انجام کار تکراری و هدر دادن بیت المال، تولید دانش تکراری و حتی پرورش و آموزش متخصیص تکراری که همه آنها به زیان کشور است. در دنیای امروز تقسیم کاری با هدف هم افزایی و تولید دانش‌های مکمل هم به منظور دستیابی به یک سیستم مشخص برای انجام یک ماموریت خاص یک اصل مهم کاری و حرفه‌ای به شمار می‌رود. و در این راستا ایجاد کنسرسیوم علوم فضایی دانشگاه‌ها برای توسعه و کاربردی کردن این علوم فواید زیادی خواهد که از جمله می‌توان به فواید و اهداف مختلفی اشاره کرد. جلوگیری از تعریف و اجرای پروژه تکراری در دانشگاه‌ها، هدفمند کردن پروژهای تعریف شده در دانشگاه‌ها، قطب‌بندی تخصصی دانشگاه‌ها در انجام پروژه‌های فضایی، ایجاد دانشگاه مادر تخصصی در یک تخصص فضایی ارتقای همکاری بین دانشگاهی در انجام یک پروژه تخصصی و افزایش توانمندی دانشگاه‌ها در تولید و تجاری‌سازی یک فناوری خاص فضایی از جمله اهداف مشخص است.
در کشور ما جند سال پیش پروژه طراحی و ساخت سه ماهواره کامل به سه دانشگاه بصورت موازی داده شد که حاصل آن طراحی و ساخت چند ماهواره در یک سطح فناوری و بیشتر برای آموزش و یادگیری کل سیستم یک ماهواره بود و دانشگاه‌ها به همراه این پروژه‌ها شروع به ساخت زیر سیستم‌های این ماهواره‌ها نیز کردند. البته نمونه‌های ساخته شده از سطح تکنولوژی پایین برخوردار بوده و علاوه بر آن تکراری نیز هستند. حال زمان آن رسیده که این دانشگاه‌ها بصورت تخصصی قطب‌بندی شوند و هر دانشگاه در یک قطب تخصصی فعالیت کند. با این روش عمق تخصص دانشگاه بیشتر شده و سطح فناوری تولید این زیرسیستم‌ها به سطح فضایی و حتی تجاری سازی در شرکت‌های دانش بنیان می‌رسد. البته بهتر است که در کنار این قطب بندی و ایجاد کنسرسیوم، شرکت‌های دانش بنیان نیز بصورت تخصصی فعالیت تجاری کرده و سازمان‌های کاربر نیاز خود را به این شرکت‌ها جهت سفارش ساخت بدهند و دانشگاها نیز علم و تخصص خود را به این شرکت‌ها بفروشند. با این مدل فناوری خواسته مقام معظم رهبری نیز در تولید و تجاری سازی علم برآورده می‌شود. به نظر می‌رسد بهتر است تشکیل این کنسرسیوم بر عهده یک معاونت مرکز ملی فضایی و یا معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم باشد. زیرا می‌توانند ارتباط دهنده چند دانشگاه بوده و در جلوگیری موازی‌کاری‌ها نیز موثر باشد. همچنین نیازهای فناوری وزارت‌خانه‌های مختلف را پوشش دهد. امید است ایجاد کنسرسیوم تولید علوم و تکنولوژی فضایی سر آغاز ایجاد کنسرسیوم‌های دیگر علوم در کشور شده و بازوی محرک توسعه علمی کشور در رسیدن به افق چشم انداز شود.
نظرسنجی‌ها چه می‌گویند؟
پیشنهاد رییس جمهور برای ایجاد کنسرسیوم دانشگاهی در حوزه فضایی درحالی صورت گرفت که بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند دانشگاه‌های کشور به جای رقابت با یکدیگر در تربیت نیروی انسانی کارآمد و توسعه فناوری فضایی نقش اصلی را ایفا کنند.
اواخر سال گذشته در یک مراسم هوافضایی در دانشگاه تهران با حضور پرشمار کارشناسان، دانشجویان، فعالان بخش‌های دولتی و خصوصی و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های سراسر کشور، یک نظرسنجی درباره راهبردها و برنامه‌های فضایی کشور با همکاری انجمن هوافضای ایران برگزار شد. در این نظرسنجی بخش‌هایی از آن در رسانه های مختلف منتشر شده است، جمعاً ۳۴۰ نفر از تمامی گروه‌های اعلام شده شرکت کردند که اکنون نکات جالبی از بررسی و تحلیل نتایج آن در حوزه آموزش (علم و دانشگاه‌ها) نیز می‌توان استخراج کرد.
در یک بخش از نظرسنجی از شرکت‌کنندگان درخواست شده بود تا به جز آموزش و توسعه منابع انسانی که همواره به عنوان اصلی‌ترین هدف دانشگاه‌ها یاد می‌شود، از بین چهار گزینه اولویت بعدی را برای محیط‌های دانشگاهی کشور انتخاب کنند. توسعه دانش و علوم فضایی، توسعه فناوری فضایی (طراحی و ساخت زیرسیستم‌ها)، ساخت سامانه‌های فضایی و هیچکدام چهار گزینه قابل انتخاب این سوال بودند.
شرکت‌کنندگان باید از بین این گزینه‌ها ماموریت، نقش اصلی و اولویت دانشگاه‌های کشور را پس از هدف اصلی آموزش و توسعه انسانی انتخاب می‌کردند.
نکته جالب اینجاست که همه گروه‌های پاسخ‌دهنده اولویت دوم دانشگاه‌ها را توسعه فناوری فضایی (طراحی و ساخت زیرسیستم‌ها) انتخاب کرده و پس از آن توسعه دانش و علوم فضایی را مدنظر دارند. همه شرکت‌کنندگان این نظرسنجی به دنبال بهره‌برداری از علم و دانش جهت توسعه فناوری و تمرکز بر تحقیقات غیربنیادی این حوزه بدون ورود به حوزه ساخت تاکید دارند.
No tags for this post.
