دانش با گفت‌وگو تولید می‌شود

هدف علمی برگزاری همایش گرانش تعمیم یافته (Modified Gravity) که از سوم تا ششم بهمن با حضوری جمعی از دانشجویان و استادان فیزیک ایرانی و اروپایی برگزار شد نیز تلاشی بود برای پاسخ به همین سوال. آنها ساعت‌ها در قالب سخنرانی و گپ‌های دوجانبه و چند جانبه با یکدیگر گفت‌وگو کردند و برای تحقیقات آینده‌شان در همکاری با یکدیگر برنامه‌ریزی‌های مفصلی انجام دادند. به نظر می‌رسد این همایش که از سوی پژوهشکده نجوم پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با حمایت مرکز بین‌المللی فیزیک نظری عبدالسلام (ICTP)، فدراسیون سرآمدان علمی ایران، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور (ایسمو) و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد، در آینده نقطه عطفی در همکاری‌های بین‌المللی فیزیکدانان ایرانی با جامعه علمی فیزیکدانان جهان محسوب خواهد شد.

دکتر یاشار اکرمی، از مسئولان برگزاری این همایش و از محققان همکار در کارگروه نظری پروژه یوکلید در آلمان، در گفت‌وگو با جام‌جم هدف از برگزاری این همایش را آشنایی محققان کشور با فعالیت‌هایی که در سطح بسیار بالای علمی در حوزه کیهان‌شناسی نظری و رصدی می‌داند و می‌گوید: همکاری محققان ایرانی با دانشمندان عضو پروژه یوکلید برای مشارکت در انجام مطالعات مشترک و تولید مقالات علمی بسیار مهم است. بدون ایجاد ارتباطات علمی میان دانشمندان، انجام چنین مطالعات مشترکی غیرممکن است. از این رو بود که بزرگ‌ترین فیزیکدانان جهان در حوزه گرانش تعمیم یافته را برای شرکت در این همایش و ارائه سخنرانی به ایران دعوت کردیم.

ارتباطات اینترنتی برای تولید علم کافی نیست

دهکده جهانی، مفهومی است که در دنیای امروز با گسترش ابزارهای ارتباطی به ایده‌آل‌های خود بسیار نزدیک شده است. با این حال دانشمندان هنوز معتقدند دیدار چهره به چهره در یک فضای مناسب چیز دیگری است. سمینار، کارگاه‌، همایش‌، کنفرانس‌ و کنگره‌ از مهم‌ترین قالب‌های نشست‌های علمی است که دانشمندان ضمن شرکت در آنها علاوه بر ملاقات با یکدیگر، برای آینده طرح‌های نو می‌ریزند و نقشه می‌کشند.

دکتر نیما خسروی، پژوهشگر پژوهشکده نجوم پژوهشگاه دانش‌های بنیادی نیز سال‌ها به عنوان محقق پسادکتری در آفریقای جنوبی مشغول به تحقیق بوده و برای ادامه مطالعات خود به موسسات تحقیقات مختلفی سفر کرده است. پژوهشگرانی چون او برای اطلاع از آخرین پیشرفت‌های علمی جهان و جهت بخشی صحیح به مطالعات خود و دانشجویانشان به حضور مستمر در کنفرانس‌های علمی بین‌المللی با حضور استادان برجسته و برگزاری نشست‌های مشابه متعدد در کشور نیاز دارند. تجربه چند سال مطالعه و تحقیق، نیما خسروی را به این نتیجه رسانده است: «دانش با گفت‌وگو تولید می‌شود.» خسروی در این باره به جام‌جم می‌گوید: روش‌های گفت‌وگو در علم، گوناگون است. وقتی شما مقاله تحقیقاتی پژوهشگری از آن سوی دنیا را می‌خوانید، در واقع او با شما به صورت یکطرفه صحبت کرده است، اما این روش کند و یکطرفه‌ای است و برای خواننده شاید خوب مشخص نشود کدام قسمت تحقیق برای نویسنده مهم بوده است. روش دیگر، تماشای ویدئوهای سخنرانی محققان است که گاهی در آنها نکات جالبی مطرح می‌شود که شاید در مقالاتشان پیدا نشود، اما بازهم یکطرفه است. شرکت در سمینارها و کنفرانس‌ها خیلی خوب است، اما بسیار رسمی است. اما اگر در فضایی با پژوهشگران هم رشته‌تان گفت‌وگو کنید که خیلی رسمی نباشد، فرصت بیشتری دارید تا درباره ایده‌هایتان با هم گفت‌وگو کنید و در ضمن آن ایده خوبی رقم بخورد.

یاشار اکرمی نیز که سال‌‎ها در کشورهای مختلف تحقیقات متنوعی انجام داده و در ده‌ها کنفرانس علمی شرکت داشته است نیز در این بار می‌گوید: همکاری از طریق ایمیل و اینترنت با دانشمندان دیگر در صورتی محقق می‌شود که قبل از آن ارتباط و گفت‌وگویی بین دو نفر به واقع شکل گرفته باشد. باید اول همدیگر را بشناسند و از توانایی‌ها و روش یکدیگر اطلاع پیدا کرده باشند. از اینجا به بعد است که ارتباطات مجازی به کمک می‌آید. هنگام همایش، در وقت‌های استراحت و زمان ناهار و… این فرصت برای آشنایی بین محققان فراهم می‌شود که بسیار مهم است. وقتی دو نفر با هم رودررو حرف می‌‌زنند خیلی تفاوت دارد تا وقتی به هم ایمیل می‌فرستند یا مقاله یکدیگر را می‌خوانند. از همین رو این همایش‌ها در جهان بسیار مهم است. زیرا زمینه همکاری‌های علمی بین‌المللی را فراهم می‌کند. بعلاوه در یک همایش امکان صحبت همزمان چند محقق از چند ملیت و کشور مجزا فراهم می‌شود که به طور عادی از طریق ارتباطات مجازی چنین چیزی به آسانی مقدور نیست.

توسعه علمی پس از تحقق جامعه علمی

از مارتین کونز، فیزیکدان برجسته دانشگاه ژنو پرسیدم برگزاری چنین همایش‌های علمی چه نقشی در شکل‌گیری جامعه علمی (Science Community) و در سطح کلان چه نقشی در توسعه علمی کشورها می‌تواند داشته باشد وی گفت: ما امیدواریم برگزاری نشست‌های علمی به شکل‌گیری جامعه علمی بینجامد و در سطوح مختلف این تبادلات می‌تواند رخ دهد. هرچند انتظار نداریم مطالعه در حوزه تخصصی مثل کیهان‌شناسی، اثرگذاری مستقیمی بر روند تحولات جامعه داشته باشد. با این حال مطالعه در حوزه‌های علوم پایه مانند نجوم که به طور غیرمستقیم پاسخ سوالاتی مثل ما که هستیم و از کجا آمده‌ایم را می‌دهد به خودی خود بسیار مهم و جذاب است. ما در برخی زمینه‌ها مانند انرژی تاریک و گرانش، پاسخ بسیاری از سوالات را نمی‌دانیم و اگر بتوانیم به پاسخ برخی از اینها برسیم شاید نظرمان درباره کل فیزیک تغییر کند.

نشست‌های علمی در شرایط رکود اقتصادی؟

با وجود تأکید دانشمندان بر اهمیت برگزاری نشست‌های علمی، سوالی که برای مردم خارج از دانشگاه ممکن است ایجاد شود این است در شرایط رکود اقتصادی که کشور ما با آن دست به گریبان است، برگزاری کارگاه‌ها و نشست‌های علمی بین‌المللی چه توجیهی دارد؟ نیما خسروی در پاسخ می‌گوید: به عنوان یک محقق می‌گویم ما بر سر یک دو راهی قرار داریم. باید تکلیف خود را معلوم کنیم که علم و پیشرفت در آن را به حال جامعه مفید می‌دانیم یا خیر. اگر پاسخ‌مان نسبت به مفید بودن علم مثبت است در این صورت به راه و روش مرسوم تولید علم در جهان باید پایبند باشیم. برگزاری نشست‌های علمی و گفت‌وگوی محققان برای حرکت دادن چرخ‌های علم ضروری است. وگرنه این چرخ از حرکت باز می‌ایستد.

با همه این حرف‌ها و با وجود مطالبات رهبر معظم انقلاب در حوزه پیشرفت‌های علمی کشور و تأکیدات مکرر اسلام بر دانش‌اندوزی مسلمانان در هر جایی از کره زمین، کماکان می‌بینیم برگزاری نشست‌های علمی بین‌المللی در کشور ما چندان پدیده رایجی نیست. خسروی در توضیح می‌گوید: باید بپذیریم روش‌شناسی علوم مدرن بر اساس چیزی است که در غرب بنا نهاده شده است. برگزاری همایش‌ها و شرکت‌ در نشست‌های علمی به اندازه مطالعه و تحقیق اهمیت دارد. اصلاح فرهنگ و تصور عمومی نسبت به چگونگی کارکرد علم مدرن حتی می‌تواند بر حمایت بیشتر بخش خصوصی از چنین نشست‌هایی اثر مثبت داشته باشد. وقتی بخش خصوصی ببیند برگزاری چنین نشست‌هایی برای رسانه‌ها و جامعه اهمیت دارد و مطالبه‌ای عمومی است، بیشتر ترغیب می‌شود در این حوزه ـ ولو به قصد تبلیغ و سرمایه‌گذاری ـ پا پیش بگذارد و از نشست‌های علمی حمایت کند.

توسعه علمی، زمینه‌ساز توسعه سایر بخش‌ها

مارتین کونز معتقد است اگر توسعه علمی در کشوری رخ بدهد، می‌تواند زمینه‌ساز توسعه در سایر بخش‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هم باشد. وی در این باره می‌گوید: من واقعا امیدوارم اثرگذاری در سایر بخش‌های اجتماع ‌به واسطه توسعه علمی رخ بدهد. جامعه علمی و روابط دانشمندان با یکدیگر چیزی است که فراتر از مرزهای کشورها رخ می‌دهد و این تبادلات قطعا اثر غیرمستقیمی بر فرهنگ جوامعی که این دانشمندان در آن زندگی می‌کنند، خواهد گذاشت. در خاورمیانه از گذشته‌های دور به واسطه مراودات دانشمندان در یونان باستان با کشورهای مختلف از جمله ایران، فلسفه و نجوم رشد زیادی داشته و ایران همواره کشوری مهم در حوزه علم بوده است.

این استاد برجسته فیزیک درباره اثری که مطالعات در علوم پایه می‌تواند بر اقتصاد و فناوری داشته باشد، می‌گوید: تحقیقات در علوم پایه احتمالا به طور مستقیم بر اقتصاد هم اثرگذار خواهد بود. اما اگر بخواهیم اثر غیرمستقیم آن را ببینیم، قضیه قدری متفاوت می‌شود؛ مثلا می‌توانیم دانشجویان جوانی که فیزیک می‌خوانند را در نظر بگیریم.

اینها علاوه بر کسب توانایی حل مسأله، مسائل فنی و تکنیکی متعددی می‌آموزند که همین مهارت‌ها می‌تواند بعدها در زندگی روزمره به کمک‌شان بیاید. تحقیقاتی که این روزها در حوزه تحلیل داده‌های کیهان‌شناسی در آفریقای جنوبی انجام می‌شود می‌تواند در دیگر حوزه‌های علمی و مهندسی نیز کاربرد داشته باشد.

وی با ذکر مثالی در این باره می‌گوید: مطمئنم کسانی که مکانیک کوانتوم را ابداع کردند نسبت به کاربردهای آن در آینده اطلاعی نداشتند، اما حالا می‌بینیم براساس قوانین مکانیک کوانتومی است که رایانه‌های ما امروز کار می‌کنند و از نعمت اینترنت در زندگی‌مان بهره می‌بریم. پس سرمایه‌گذاری در زمینه علوم پایه، نفع جهانی برای بشریت خواهد داشت و با توقف مطالعات علوم پایه حتما پیشرفت فناوری در معرض تهدید قرار خواهد گرفت.

وقف علمی، راهگشای پیشرفت علم در کشور

وقف علمی و ترغیب بخش خصوصی به اختصاص بودجه برای پیشرفت علم در جامعه اسلامی، ازجمله سیاست‌های موثر فرهنگی است که در سال‌های اخیر گاهی خوب جواب داده است. سیاستگذاری بنیاد جایزه مصطفی(ص) برای تأمین هزینه این جایزه از طریق وقف علمی و اعطای نشان خادم‌المصطفی به سرمایه‌گذاران و واقفان در این حوزه از مهم‌ترین رویکردهای توسعه علمی در کشور به شمار می‌آید. خسروی با تأکید بر اهمیت ترویج این نگاه در توسعه علمی کشور می‌گوید: علاوه بر زمینه‌های رایج برای وقف در کشور، علاقه‌مندان به توسعه علمی در کشور اگر به وقف در حوزه دانشگاه علاقه‌مند باشند و فرهنگسازی در این زمینه از طریق رسانه‌ها انجام گیرد، در این صورت شاهد خواهیم بود موسسات خصوصی حامی علم مثل نهاد کاولی (به نام فرد کاولی) و همین طور موسسه پریمیتر (با پشتیبانی مایک لازاریدیس، مالک کمپانی مشهور بلک‌بری) در کانادا برای حمایت از توسعه علمی در ایران نیز به وجود می‌آیند. باید برای خیرین توضیح داد کمک به توسعه علمی از طریق فراهم کردن امکان تبادلات علمی دانشمندان ایرانی با دیگر دانشمندان جهان و تأمین بودجه‌های تحقیقاتی پژوهشگاه‌ها به اندازه ساخت مسجد، مدرسه و بیمارستان برای جامعه مفید است. در کشورهای غربی در دانشگاه‌ها کرسی‌های علمی وجود دارد که حقوق استادی که صاحب آن کرسی است را فردی خیر تأمین کرده و بار مالی برای دانشگاه ندارد. همین‌طور بورس‌های تحصیلی متعددی که خیرین در اختیار دانشگاه‌ها قرار می‌دهند، موضوع رایجی در غرب است. این مسیری است که در کشور ما با حمایت رسانه‌ها و فرهنگسازی هموار می‌شود.

ملاقات حضوری ضروری است

دکتر مارتین کونز (Martin Kunz)، فیزیکدان برجسته دانشگاه ژنو و از مسئولان بخش کارگروه تئوری پروژه یوکلید در اتحادیه اروپا ـ که برای سخنرانی در همایش گرانش تعمیم یافته به ایران دعوت شده بود ـ درباره لزوم برقراری امکان دیدار چهره به چهره دانشمندان در دنیای مدرن به جام‌جم می‌گوید: البته که ما از اینترنت برای هماهنگی کارهایمان دائم استفاده می‌کنیم. با این حال همه کارها از طریق اینترنت امکان‌پذیر نیست. باید در کنفرانس‌ها شرکت کرد. گاهی لازم می‌شود به صورت حضوری چیزی روی کاغذ بنویسیم یا اصلا برای این که با محققان جوان دیدار داشته باشیم و بتوانیم درباره افکارمان با هم حرف بزنیم و ایده‌هایی را به یکدیگر بدهیم، ملاقات حضوری ضروری است. من و نیما خسروی قبلا در آفریقای جنوبی همدیگر را دیده بودیم و شاید اگر این آشنایی وجود نداشت، من دلیلی برای سفر امروزم به ایران نداشتم.