سرنوشت شرکتهای دانش‌بنیان بدحساب

از سوی دیگر، در دو سال گذشته، صندوق نوآوری و شکوفایی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل شد تا جان تازه ای به مقوله دانش بنیان و تولید کالای رقابتی بدهد. قرار است از طریق چنین صندوقی، علاوه بر تامین نیاز کشور به واسطه کالاهای دانش بنیان و صرفه جویی ارزی، شاه راهی برای صادرات محصولات دانش بنیان نیز فراهم می شود.

کارکرد اصلی این صندوق حمایت مالی از شرکتهای دانش بنیان برای رسیدن به مرحله تجاری سازی و تبدیل شدن به محصول است.

در همین راستا دکتر بهزاد سلطانی، رئیس هیات عامل صندوق نوآوری و شکوفایی در نشستی در مهر آخرین وضعیت حمایت از طرح ها و شرکت های دانش بنیان را اعلام کرد که مشروح این گفتگو در زیر آمده است:

* آمار شرکتهای دانش بنیان این روزها در حال افزایش است این در حالی است که بیشتر این شرکت ها نوپا هستند و نیاز به حمایت بیشتری دارند تا بتوانند محصولات دانش بنیان تولید کنند. در حال حاضر چه تعداد شرکت دانش بنیان در کشور داریم؟

طی دو سال گذشته که فعالیت­های اصلی برای اجرای قانون در زمینه تشخیص صلاحیت و ارائه خدمات مالی به شرکت­های دانش بنیان شکل گرفته، آمار شرکت های دانش بنیان به صورت هفتگی در حال تغییر و همچنان رو به افزایش بوده است.  

تا کنون دو هزار و ۱۱۱ شرکت دانش بنیان مورد تایید صندوق قرار گرفته اند که ۶۱ درصد این شرکت ها نوپا، ۳۳ درصد تولیدی و ۶ درصد صنعتی دارای فعالیت دانش بنیان هستند. برخی از شرکت های نوپا در پارک های علمی و فناوری و برخی دیگر در مراکز رشد شکل می گیرند.

حمایت از این شرکت­ ها ریسک­های زیادی دارد. در دنیا برای اینگونه شرکت­ها، پارک­های علم و فناوری، مراکز رشد، شتابدهنده ها و استارتاپ ویکندها به عنوان مجموعه­ ای از ابزارها طراحی شده است. در کشور ما نیز این مجموعه ابزارها برای تقویت و توانمند کردن شرکت­های دانش بنیان نوپا و کاهش ریسک آنها مورد استفاده قرار می­ گیرند. این شرکت ها بیشتر در مراکز رشد و پارک های علم و فناوری قرار دارند. اینگونه شرکت­ها با داشتن ایده ­های نو مورد حمایت صندوق قرار می­ گیرند. می توان پیش بینی کرد که اگر شرکت های نوپا موفق عمل کنند سودآوری بالایی خواهند داشت.

مکانیزم سرمایه­ گذاری و تامین سرمایه نیز در دنیا برای این نوع شرکت­ها، با توجه به خطر از بین رفتن سرمایه، سرمایه­ گذاری خطر پذیر است. این نوع سرمایه گذاری نقش مهمی در اعتلای شرکت های نوپا ایفا می­ کند.

* کارکرد صندوق نوآوری و شکوفایی حمایت مالی از محصولات دانش بنیان است از آنجا که این حمایت مستلزم ارزیابی است، در برخی نمایشگاههای علمی، مخترعان و محققانی حضور دارند که در خصوص روند ارزیابی طرح هایشان به صندوق اعتراض دارند، این موضوع حتی توسط شرکت های دانش بنیان هم مطرح می شود، آیا واقعا روند ارزیابی طرحهای دانش بنیان سختگیرانه و مشکل است؟

ما همواره تلاش می کنیم که با برون سپاری ۸۰ درصدی ارزیابی طرح های دانش بنیان به سریع تر کردن این روند کمک کنیم. می ­دانیم که شرکت های دانش بنیان علاوه بر روند ارزیابی به مبلغ و شرایط تسهیلات نیز معترض هستند. این در حالی است که در نظام بانکی کشور این گونه شرکت­ها عمدتا امکان دریافت تسهیلات ندارند یا با نرخ­های بالا و به عنوان مثال ۲۷ درصد وام دریافت می­ کنند؛ از طرف دیگر محدودیت­های صندوق در اسناد بالادستی و مصوبه­ های دولتی و تصمیمات هیات امناء امکان کاهش نرخ یا افزایش سقف تسهیلات را سلب می­ کند.

موضوع دیگری که وجود دارد، این است که در کشورهای پیشرفته دو صندوق عمده وجود دارد که یکی از طرح­های اقتصادی حمایت می­ کند و دیگری بودجه ­ای را در قالب گرنت و وام بلاعوض به افراد محقق، پژوهشگران و دانشگاه­ها ارائه می­ کند و در قبال آن اجرای موفقیت­ آمیز طرح را انتظار دارند.

در کشور ما رویه ارائه کمک بلاعوض به تحقیقات و پژوهش­ها در کشور باید توسط صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران اجرایی شود. می­ توان عنوان کرد که کشور از نداشتن ساز و کار مناسب در این زمینه رنج می ­برد و نداشتن بودجه کافی در صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران، باعث شده است تا فشار تقاضای پژوهشگران به غلط به صندوق نوآوری و شکوفایی منتقل شود، در حالی که صندوق نوآوری، وظیفه حمایت از طرح­های اقتصادی را دارد. در همین زمینه قرار بود از صندوق توسعه ملی مبلغ ۲۰۰ میلیون دلار به صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران اختصاص یابد تا از طرح­های پژوهشی حمایت کند ولی اختصاص این بودجه به تصویب نرسید.

همانطور که عنوان شد، صندوق نوآوری وشکوفایی به دلیل ماهیت غیر دولتی خود، نقش صندوق­های نوع اوّل، یعنی حمایت از طرح­های اقتصادی را در ایران ایفا می ­کند. ما از برخی اختراعات و ایده های محققان که ایده های نویی هستند حمایت می­ کنیم تا بدین واسطه به فضای اقتصادی وارد شوند. در این راستا صندوق از طرح­هایی حمایت می­ کند که نمونه اولیه آنها ساخته شده و توجیه اقتصادی، بازار و قابلیت اقتصادی شدن داشته باشند.

*با توجه به ریسک سرمایه گذاری برای این شرکتها آیا اساسا می توان پیش بینی از موفقیت و سودآوری آنها داشت. آیا با وجود این خطر، سرمایه گذاری باز هم می تواند صرفه داشته باشد؟

در دنیا معمولا از هر۱۰ شرکت نوپا، ۸ یا ۹ شرکت شکست می خورند و یک الی دو شرکت به نتیجه می رسند. اما در ایران به دلیل تفاوت در فضای اقتصادی از هر ۲۰ شرکت یک شرکت نوپا به نتیجه می رسند. ما اگر بتوانیم از یک شرکت نوپا حمایت کنیم و آن شرکت سودآوری بالایی کسب کند، می­ تواند ضرر شرکتهای شکست خورده را بپوشاند که باز هم موفقیت محسوب می­ شود.

شرکت های معمولی به صورت میانگین ۲۵ تا ۳۰ درصد سودآوری دارند در حالیکه سود شرکت­های نوپای موفق بسیار بالاتر از این میانگین است.

البته این نکته ­را نباید فراموش کرد که شرکت های نوپا زود بازده نیستند و ۴ الی ۵ سال زمان می برد تا به نتیجه برسند. یکی از دلایل دیربازده بودن شرکت های نوپا، این است که آنها با مشکلات مدیریتی مواجه هستند و بر وظایف مدیریتی تسلط ندارند. معمولا مدیران شرکت های دانش بنیان تنها، فناور هستند و از مباحث مختلف مربوط به مدیریت، آگاهی ندارند، از این رو باید آنها را توانمند کنیم تا در نهایت به سود آوری بالایی برسند.

* برنامه ای برای رفع مشکل مدیریتی در شرکتهای دانش بنیان دارید؟

صندوق نوآوری و شکوفایی با نظر هیات امنا، واحدی را با عنوان توانمندسازی برای ارتقا و تقویت توانمندیهای مدیریتی و بنگاه­داری شرکت­ها ایجاد کرده است. این واحد وظیفه دارد با اجرای برنامه ­هایی برای شرکت­هایی که به صندوق مراجعه می­ کنند آنها را به صورت مرحله ­ای پرورش داده و تقویت کند.

از طرف دیگر، با اینکه یکی از بزرگترین مزیت­های کشور، نیروی انسانی متخصص است، اما عدم داشتن دانشی که بتوان از این افراد و به ویژه از علم آنها ثروت تولید کرد نیز یکی از ضعف های ما به شمار می رود. در واقع چرخه تجاری­ سازی به نوعی معیوب است و ضعف دارد. برای رفع این ضعف حدود ۹ ماه پیش، پیشنهادی برای ایجاد واحد اختیاری تجاری سازی فناوری در دانشگاهها ارائه کردیم. این موضوع مورد استقبال و تایید قرار گرفته است.

از آنجایی که مدیران شرکت های نوپا معمولا فناور هستند، لازم است که در دانشگاه به صورت اختیاری واحدی وجود داشته باشد تا فناوران با این موضوع آشنایی پیدا کنند. اگر دانشجویان به موضوع تجاری سازی مسلط شوند می توانند با استفاده از دانش دانشگاهی، محصول مورد نیاز مردم را تولید کرده و علم را به ثروت تبدیل کند.

با توجه به تجربه­ ای که ما در صندوق نوآوری و شکوفایی داریم و در گذشته نیز در موقعیت­های مختلف تجربه شده است، ایجاد واحد اختیاری با موضوع تجاری سازی در دانشگاه ها ضروری است، زیرا دانشجویانی که با این دانش آشنا باشند بعد از فارغ التحصیلی منتظر استخدام نمی­ مانند و ضمن تسلط به مباحث فنی به مباحث تجاری­ سازی و مدیریت شرکت و  تولید محصول با کیفیت هم مسلط می شوند و با داشتن مجموعه دانش­ های ذکر شده، می­ توانند به ایجاد شرکت­های دانش بنیان اقدام کنند.

این واحد اختیاری می تواند در همه دانشگاهها برای هر رشته ای مخصوصا رشته های علوم انسانی ایجاد شود.

با یک حساب سرانگشتی از حدود ۴.۵ میلیون دانشجو انتظار ایجاد بیش از ۹۰۰ هزار شرکت دانش بنیان می ­رود که حتی اگر درصد پایینی از آنها هم موفق شوند و بقیه شکست بخورند، موفقیت بسیار بزرگی کسب خواهد ­شود.

*آیا فقط باید دانشجویان در حوزه تجاری سازی محصولات دانش بنیان تسلط پیدا کنند؟

علاوه بر دانشجویان به عنوان کارآفرینان و فناوران آینده، لازم است تا اساتید دانشگاهها هم در حوزه تجاری سازی آگاهی داشته باشند تا بتوانند دانشجویان را در مسیر درستی به سمت تجاری­ سازی ایده ­ها هدایت کنند، از این رو لازم است که اساتید دانشگاه هم دوره های تکمیلی اختیاری را بگذرانند. خود اساتید هم می­ توانند نقش فعال و مستقیم­ تری داشته باشند و درصدی از آنها می­ توانند شرکت­های دانش بنیان را با همکاری دانشجویانشان ایجاد کنند.

باید توجه داشت که پیشنهاد واحد اختیاری در دانشگاه­ها، روند دانشگاه را عوض نمی­ کند و همه پژوهشها و آموزش­ها سرجای خودشان هستند، ولی با این حرکت ۱۵ درصد از توان دانشگاه ها به سمت تجاری سازی و تبدیل علم به ثروت می­ رود.

*ما در مقایسه با کشورهای دیگر در راستای حمایت از شرکت های دانش بنیان در چه جایگاهی هستیم؟

برای مقایسه توجه داشته باشید که اکنون دانشجویان دانشگاههای کشورهای مرفه دنیا، از سال دوم لیسانس به بعد، به دنبال تجاری سازی ایده های خود هستند تا درآمدزایی کنند. ما نیز باید بتوانیم این فرهنگ درآمدزایی از ایده و فناوری را در کشور نهادینه کنیم تا به کشوری ثروتمند با بهره ­گیری از این نوع اقتصاد که همان اقتصاد دانش بنیان نامیده می­ شود، تبدیل شویم.

اکنون به دلیل اینکه روحیه کارآفرینی در دانشجویان ایرانی وجود ندارد، بعد از فارغ التحصیلی انتظار دارند در جایی استخدام شوند؛ موضوع نباید به این شکل باشد و دانشجویان باید بتوانند با کارآفرینی به جای انتظار استخدام باری را نیز از روی دوش جامعه بردارند.

*صندوق نوآوری و شکوفایی در راستای حمایت بیشتر از فناوری با برخی از بانکها نیز تعامل برقرار کرده می توانید در این مرحله بگویید چه بانکهایی حاضر به همکاری با صندوق شده اند؟

مذاکراه ما با بانک­ها همواره در حال پیش رفتن است و تاکنون تعاملات کاری با بسیاری از بانک­ها ایجاد کرده ­ایم. در حال حاضر با ۳ بانک به تعامل قطعی در مراحل بالاتری از ارائه خدمات رسیده ایم؛ ولی با بانک­های دیگر هم برای ارتقای استفاده از ظرفیت­های متقابل در حال مذاکره هستیم که بعد از قطعی شدن اعلام خواهد شد.

با یکی از بانک ها موضوع صدور ضمانت­نامه بانکی را مطرح و عملیاتی کرده ایم. با این اقدام مشکل ضمانت­ نامه ­ای تمام شرکت­های دانش بنیان رفع می ­شود. از سوی دیگر با بانک دیگری مذاکره داشتیم تا در حوزه اطلاع رسانی اقدامات صندوق فعالیت کند. این موضوع هنوز در حال مذاکره بوده و به قرار داد نرسیده است.

*این بانکها خصوصی هستند یا دولتی؟

همکاری ما با بانک­های خصوصی و دولتی است و از این نظر محدودیتی نداریم. مساله اصلی ارائه خدمات بهتر به شرکت­های دانش بنیان است که هر بانکی این خدمات را بهتر ارائه کند، با آن همکاری بیشتری خواهیم داشت.

*با توجه به اینکه پیش از اینها روند حمایت از شرکت های دانش بنیان را به شرط تامین بودجه عنوان کرده بودید، آیا این بودجه از سوی دولت تامین شده است، در واقع روند اعطای بودجه به صندوق به چه صورت است؟

مبلغی که در سال ۱۳۹۳ به صورت بخشی از سرمایه به صندوق تخصیص یافت، حدود معادل ريالی ۳۰۰ میلیون دلار بود که از همین بودجه تا کنون به شرکت های دانش بنیان وام ارائه شده است.

در سال ۱۳۹۴نیز معادل ريالی ۲۰۰ میلیون دلار به عنوان بخشی از سرمایه صندوق به تصویب رسیده ولی تاکنون تخصیص داده نشده است. این بودجه از صندوق توسعه ملی به بانک مرکزی پرداخت شده و اکنون در خزانه کل کشور است. منتظر هستیم این بودجه به صندوق واریز شود.

سرمایه صندوق در سال ۱۳۹۵ معادل مبلغ ريالی بالغ بر ۳۰۰ میلیون دلار خواهد بود. در واقع سرمایه اولیه صندوق نوآوری و شکوفایی که طبق قانون ۳۰ هزار میلیارد ريال یا ۳ هزار میلیارد تومان است به مرور باید تکمیل شود؛ که احتمال می­ رود مابقی در بودجه سال ۱۳۹۶ از سوی دولت لحاظ شود.

* ازآنجا که مبحث صندوق های خطرپذیر موضوعی مهمی است و به تازگی تأکیدات زیادی روی آن می شود، لطفا در خصوص زمان راه اندازی این صندوق ها توضیح دهید.

راه اندازی این صندوق ها در دست ایجاد و بررسی است و برای این اقدام زمان لازم داریم. برای راه اندازی صندوق های خطر پذیر پیشنهاداتی داریم و آن هم تقاضا و اعلام آمادگی بخش خصوصی است.

طبق آیین ­نامه با ترکیب مالکیت ۵۱ درصدی بخش خصوصی و ۴۹ درصدی صندوق نوآوری و شکوفایی، این صندوق­های سرمایه ­گذاری خطرپذیر قابل راه ­اندازی هستند. بنابراین باید شرایط را برای حضور بخش خصوصی در این زمینه فراهم کرد.

* تاکنون از سوی بخش خصوصی پیشنهاداتی برای راه اندازی صندوق های خطرپذیر شده است؟

بله، اکنون سه درخواست از سوی بخش خصوصی داریم که امیدواریم تا قبل از عید و به پایان رسیدن سال ۹۴ با دو بخش خصوصی برای راه اندازی صندوق ریسک پذیر به نتیجه برسیم.

*صندوق نوآوری و شکوفایی تاکنون از چند شرکت دانش بنیان و به چه میزان حمایت کرده است؟

از ابتدای تشکیل صندوق تاکنون حدود بیش از ۷۷۳  طرح مصوب شده اند که از این تعداد ۱۱۱ شرکت در حوزه فناوری زیستی، ۱۰۷ شرکت در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم ­افزاری کامپیوتری،  ۱۳۴ شرکت در حوزه الکترونیک و کنترل، ۱۱۹شرکت در حوزه تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاه از صندوق وام دریافت کرده ­اند.

همچنین ۱۰۶شرکت در حوزه محصولات پیشرفته و سایر بخش ها، ۶۶ شرکت فعال در حوزه داروهای پیشرفته و مهندسی پزشکی، ۵۲شرکت در حوزه مواد پیشرفته، ۲۰ شرکت در حوزه هوافضا، ۱۸شرکت در حوزه فناوری نانو، ۱۳ شرکت در حوزه اپتیک و فتونیک و ۶ شرکت در حوزه انرژی­های نو موفق به اخذ وام از صندوق نوآوری و شکوفایی شده اند.

بر طبق آمار، ۲۵ درصد بودجه صندوق به فناوری های زیستی، ۱۳ درصد فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم افزاری کامپیوتری،۱۳ درصد الکترونیک و کنترل، ۱۲ درصد تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاه، ۱۴درصد محصولات پیشرفته و سایر بخش ها، ۹درصد داروهای پیشرفته و مهندسی پزشکی، ۹درصد مواد پیشرفته، ۲ درصد هوافضا، یک درصد فناوری نانو، یک درصد اپتیک و فتونیک اختصاص یافته و کمتر از یک درصد سهم حوزه انرژی های نو بوده است.

تعداد طرح های وارده ۱۶۶۲طرح دانش بنیان بوده که از این تعداد ۱۲۲۴ طرح تعیین تکلیف شده اند و ۷۷۳ طرح هم تاییدیه برای اخذ وام را دریافت کرده اند.جمع کل مصوبات برای ۷۷۲ طرح دانش بنیان، ۴۰۸۰۹۹۱میلیون ریال بوده است.

*با توجه به اینکه ۷۷۳ طرح از سوی صندوق مورد حمایت قرار گرفته است، آیا طرح هایی که تاکنون حمایت کرده اید، قابلیت رقابت با فناوری های خارجی را دارند و آیا اصلا به موضوع رقابت با نمونه خارجی رسیده ایم؟

هنوز زود است که بخواهیم در مورد وضعیت و جایگاه یک طرح نظر بدهیم، به ویژه در عرصه بین ­المللی و رقابت جهانی موضوع سخت ­تر می­ شود. همچنین با توجه به ماهیت فناورانه طرح­های دانش بنیان و توسعه روزمره و لجام گسیخته تکنولوژی در دنیا و اهمیتی که کشورها به ویژه کشورهای پیشرفته و در حال توسعه برای این موضوع قائلند؛ ارزیابی به سختی می­ تواند صورت بپذیرد. از طرف دیگر زمان زیادی از حمایت­های ما از طرح­های فناورانه نگذشته است، در واقع  بعد از یک الی دو سال می توان به این سول پاسخ داد.

*یکی از مباحثی که اخیرا در دانشگاهها مورد توجه قرار گرفته، ارائه پایان نامه های کاربردی است، در خصوص تجاری سازی این پایان نامه ها و حمایت از آنها نیز برنامه ای دارید؟

صندوق در صورتی می تواند از پایان­ نامه­ ها حمایت کند که به عنوان ایده اولیه، امکان تجاری­ سازی، ایجاد شرکت دانش بنیان و بازار برای محصول نهایی داشته­ باشند.

در حال حاضر ما دوران تبلیغ برای تجاری­ سازی پایان ­نامه­ ها را می گذرانیم. حمایت از پایان­ نامه­ ها می تواند یک انقلاب جدید در دانشگاهها ایجاد کند و این فوق العاده مهم است. در این خصوص هیچگونه استثنایی در انتخاب دانشگاه نداریم و سقف حمایتی بستگی به موضوع پایان نامه دارد.

*با توجه به اینکه بازپرداخت تسهیلات باید یکی دو سال پس از دریافت سوی شرکت ها آغاز شود، اگر شرکتی در بازپرداخت کوتاهی کند، چه اتفاقی می افتد؟

بر اساس اسناد بالادستی، برخورد با شرکت­های متخلف دریافت کننده تسهیلات مشخص شده است. حال این تخلف می­ تواند عدم بازپرداخت باشد یا سایر موارد تصریح شده در قانون و آیین ­نامه. به هر صورت مکانیزم­هایی برای کنترل و برخورد با شرکت­ها تنظیم شده است که ضبط تضامین و وثایق، برگشت زدن چک، توقف عملیات ارزیابی و عدم همکاری با شرکت و معرفی شرکت­های متخلف به معاونت علمی ریاست جمهوری برای لغو دانش بنیانی، عدم امکان استفاده از سایر مزایای قانونی و … از آن جمله اند.