مطالعه کتیبه فارسی و تکنیک ساخت توپ مالک میدان هندوستان
درسدۀ چهاردهم میلادی درفلات دکن بخشهایی ازمرکزوجنوب هندوستان دودمان پادشاهی بنیان گذاشته شد. این دودمان خود رابهمنی میخواند وادعا می کرد که از بازماندگان ساسانیان است(Shokoohy,1994:65) .
تخمین زده می شود که توپ مالک میدان 55 تن وزن داشته باشد . این توپ درشهر احمد نگرپایتخت نظام شاهیان و به سال 1549میلادی به وسیلۀ فردی به نام محمد بن حسن رومی ساخته شد . هنگامی که موراری پاندیت(Murari Pandit) وزیرعادلشاهیان، نظام شاهیان رادرنبرد شکست داد توپ رابه عنوان غنیمت جنگی با خود به بیجاپور آورد . گفته می شود 400 گاو،20 فیل و تعدادزیادی سرباز این کار را انجام داده اند .
بنیانگذار سلسلۀ بهمنی ظفر خان حسن گنگوبود . او در واقع ایرانی ماجراجویی بود که در دربار محمد بن تغلق در دهلی خدمت می کرد . محمد بن تغلق حسن گنگو را به عنوان حاکم گلبرگه قرارداد وپس ازآن حسن گنگو اعلام استقلال کرد . بهمنی هابا امپراتوری هندی ویجایانگر برسرکنترل دکن به ستیزبرخواستند .(Michelle&Zebrowski,2008:7-11)اوج قدرت بهمنی ها در زمان وزارت وزیر ایرانی آنان محمود گاوان (1481-1466 میلادی) بودEaton,2005:59)) . پس از سال1518 میلادی پادشاهی بهمنی به پنج پادشاهی کوچک تقسیم شد . نظامشاهیان در احمدنگر، قطب شاهیان درگلکنده(حیدرآباد) ،برید شاهیان در بیدر ،عماد شاهیان در برار وعادل شاهیان در بیجاپور . این پنج پادشاهی با عنوان سلطان های دکن خوانده میشوند . درمیان این پنج پادشاهی نظامشاهیان ، استقلال خود را درسال1495میلادی اعلام کردند . مالک احمد این استقلال را اعلام کرد وشهراحمدنگر رابه عنوان پایتخت خود برگزید . شهراحمد نگر درزمان فرزند او یعنی برهان(1553-1510میلادی/960-910هجری) به مرکزبزرگ فرهنگی تبدیل شد . در این زمان ایرانیان برتمامی ابعاد فرهنگی ،هنری شهر تسلط داشتند . پس ازچندی برهان شاه آیین شیعه رابه عنوان آیین رسمی حکومت برگزید و روابط بسیارگرمی باشاهان صفوی برقرارکرده وطی آن سفیران زیادی بین آنان رد و بدل شد . این روابط گرم تقریباً تا پایان کارنظام شاهیان ادامه داشت . همانطور که اشاره شد احمدنگرمرکزفعالیتهای هنری وفرهنگی بوده وکارهای هنرمندان نقاش این شهر به شدت تحت تأثیر مینیاتورهای ایرانی بود(Desai,1982). نفوذ هنرمعماری ایرانی دربرخی بناها ازجمله فرح باغ هم بسیارروشن است (سروری،1392) .
عادل شاهیان هم ازسال(1686-1490میلادی/1097-895 هجری)بردولت – شهر بیجاپور فرمانروایی کردند .به نظر می رسدکه یوسف عادل شاه پایه گذارسلسله عادل شاهی ازساوه به هند مهاجرت کرده و درابتدا درخدمت بهمنی ها بود. در ابتدای امر ، چالش های پیش روی یوسف عادل شاه فراوان بوده وی با دیگرپادشاهی های مسلمان دکن یعنی نظام شاهیان دراحمدنگر و قطب شاهیان درحیدرآباد درگیر بوده و ازسوی دیگربا پادشاهی قدرتمند و هندو مذهب ویجایانگر وهمچنین پرتغالی های تازه از راه رسیده درکرانه های غربی وجنوبی هندوستان می جنگید .
درهرحال یوسف پس از این که مطلع شد شاه اسماعیل صفوی آیین شیعه را درایران به عنوان آیین رسمی اعلام کرده جسارت لازم را پیدا کرده وآیین شیعه رادرمحدودۀ قلمروخود رسمی اعلام کرد .عادل شاهیان بانظام شاهیان برسرتسلط بر دژ بسیارمهم(Sholapur) درگیربودند ولی این درگیری درزمان علی عادل شاه پنجمین شاه این سلسله به صلح تبدیل شد .ارتش آنان به همراه دیگرپادشاهیهای مسلمان دکن امپراتوری ویجایانگر رانابودکردند .پس ازآن بودکه علی عادل شاه توجه خود رابه سوی ساخت مسجدها ،کاخها و برقراری نظامی دیوان سالارمعطوف ساخت و بیجاپوررابه یکی ازشهرهای مهم مسلمان نشین در جنوب هند تبدیل کرد .
درزمان وی نه تنها هنرمندان بسیاری ازشمال هند وایران بلکه هنرمندان زیادی ازجنوب هند در شهر بیجاپورجذب شدند.بسیاری ازهنرمندان ، موسیقیدانان، رقاصان وسنگ کارانی که پیشتردرخدمت امپراتوری ویجایانگربودند باپشتیبانی ابراهیم عادل شاه جذب درباراو دربیجاپورشدند .
درسراسر دوسده حکمرانی عادل شاهیان، بیجاپور پیوندهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زیادی با ایران داشت. درواقع عادل شاهیان به ایران به عنوان خاستگاه تاریخی و ایدئولوژیکی خود می نگریستند بنابراین درسراسراین دوره شاهد حضور سیاستمداران ، فرماندهان نظامی ، وزیران وسواره نظام ایرانی دربیجاپورهستیم (Eaton,1983).
توپ غول پیکرمالک میدان درشهربیجاپورازجمله شهرهای ایالت کارناتاکا ودرمرکزقلمروپیشین عادل شاهیان قراردارد . این توپ باستانی روی استحکاماتی سنگی موسوم به شیرزی برج (Sherzi Burj) قرارگرفته است . دلیل نامگذاری برج احتمالاً به خاطرنقش شیرروی دیوارورودی برج است .
تخمین زده می شود که توپ مالک میدان یا میدان شاهی 55 تن وزن داشته باشد . این توپ درشهر احمد نگرپایتخت نظام شاهیان و به سال 1549میلادی به وسیلۀ فردی به نام محمد بن حسن رومی که درخدمت برهان نظام شاه اول بوده ساخته شدهRoy,2013:59)).هنگامی که موراری پاندیت(Murari Pandit) وزیرعادلشاهیان، نظام شاهیان رادرنبردی شکست داد توپ رابه عنوان غنیمت جنگی با خود به بیجاپور آورد(Shyam,1966:315).گفته می شود 400 گاو،20 فیل و تعدادزیادی سرباز این کار را انجام داده اند! باتوجه به بزرگی توپ صدای انفجار آن هم خیلی زیاد بوده و بر اساس مستندات تاریخی ، فردی که مأموریت شلیک رابرعهده داشته به منظورجلوگیری ازکرشدن ، سرش را درون حوضچۀ سنگی کوچکی که پراز آب بوده فرو می برده!
نگارنده یکی ازاین حوضچه ها را دردژپرنده درعثمان آباد ، ایالت ماهاراشترا مشاهده کرده است که نشان دهنده وجود این سنت در سایر بخش های هندوستان است . توپ مورد نظر با آهن و مفرغ ساخته شده و دربرخی بخشها رنگ آن سبزتیره است . بخش رویی توپ کاملاً صیقل داده شده ودهانۀ توپ به شکل سرشیر با دندانهای عجیب و غریب تزیین شده که بیشتر شبیه دندانهای کوسه است .بین دندانها هم نقش فیل درحالت احتضاری را می بینیم .
روی توپ کتیبه های زیبایی به فارسی و عربی درسه قاب جدا ازهم نوشته شده است . یکی ازآن ها به نام سازندۀ توپ اشاره دارد و دیگری کتیبه ای است ازآن اورنگ زیب پادشاه گورکانی هندکه بایورشهای نظامی خود باعث فروپاشی پادشاهیهای مسلمان دکن شد. مشاهده و خواندن این کتیبه شادی و نشاط را دربینندۀ ایرانی ایجاد کرده و موجب بروز حس غروری می شود که توصیف ناپذیر است .
این کتیبۀ فارسی که توسط اورنگ زیب روی توپ حک شده و به فتح بیجاپور و مالک میدان اشاره می کند . متن کتیبه به شرح زیر است :
شاه عالم گیری غازی ، پادشاه دین پناه فتح بیجاپور کرد و بهرتاریخ ظفر
آنکه داد عدل داد و ملک شاهان راگرفت ونمود قتال و کفرملک میدان راگرفت
دربالای کتیبه هم نوشته است : " الله و لاسواه "
مطابق سنۀ 1097 هجری یعنی همان سالی که اورنگ زیب بیجاپور را گرفت و به عمرحکومت عادل شاهیان پایان داد .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : حمیدرضا سروری – کارشناس ارشد باستان شناسی
No tags for this post.
