ایران سالانه 58 میلیارد دلار خسارت خاک دارد
به گزارش سیناپرس، نشست تخصصی بررسی راه حل ها و چالش های فرونشست زمین روز گذشته در پارک ملی علوم و فناوری های نرم و صنایع فرهنگی برگزار شد.
دکتر حمید رضا پیروان، رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در این نشست تخصصی گفت: آب در کنار خاک مفهوم پیدا می کند. به عبارتی خاک بستر آب در کشور است. اگر ما قصد داریم مسایل آب را در کشور حل کنیم باید مساله آب و فرسایش خاک را نیز برطرف سازیم زیرا اگر خاک نباشد، بستری هم برای چرخه آب در کشور وجود نخواهد داشت.
وی افزود: هم اکنون بر اساس پژوهش های پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در سطح کشور، متوسط فرسایش سالانه کشور 16 تن در هکتار است؛ براساس اعلام مجله نیچر در سال 2020، متوسط فرسایش جهانی حدود 2/4 است اما میزان فرسایش ایران 7 تا 8 برابر بیشتر از میانگین دنیاست؛ فرسایش خاک ایران نسبت به اروپا 18 برابر، نسبت به آمریکا 7 برابر و نسبت به آسیا 4/6 است.
به گفته وی، طبق مطالعات، میزان فرسایش خاک در ایران حدود 2 میلیارد تن در سال است. به ازای هر تن هدر رفت خاک 28 دلار خسارت برآورد می شود بنابراین ما سالانه 58 میلیارد دلار خسارت خاک داریم. به گزارش سیناپرس، همچنین ما اکنون با مساله پرشدگی مخازن سدها نیز مواجه ایم. بررسی ها نشان می دهد به طور متوسط سالانه 0/76 درصد از حجم مخازن سدها از رسوب پر می شود و جلوی آب را می گیرد. به عبارتی سالانه بر اثر رسوب گذاری در مخازن، یک سد را از دست می دهیم.
وی ادامه داد: این میزان نرخ رسوب گذاری در مخازن سدها، نسبت به کشورهای جنوب آسیا، سه و نیم برابر و نسبت به آفریقا و هندوستان دو برابر است. تنها کشور چین است که تقریبا نسبت به ایران وضع بدتری دارد و یک سوم نهشت رسوب در مخازن سدها را دارد.
پیروان گفت: اکنون وضعیت برخی از سدها بحرانی است. طبق مطالعات، سالانه در برخی از سدها میزان رسوب گذاری به 4 درصد می رسد. این میزان در برخی از سدها مانند جیرفت 3 درصد است. یعنی به عبارت دیگر بعضی از سدهای ما بیشتر از 20 تا 30 سال عمر مفید ندارند. به گزارش سیناپرس، در این بین برخی از سدها مانند سفید رود وضعی بسیار نامطلوب تری دارند. این سد در سال 1342 بهره برداری شده است. 17 سال پس از نخستین بهره برداری آن از یک میلیارد و 800 میلیون متر مکعب حجم سد، حدود 700 میلیون مترمکعبش از رسوب پر شده است یعنی ظرف 17 سال، 40 درصد از مخزن سد را از دست داده ایم بنابراین وضعیت فرسایش خاک در ارتباط با منابع آبی ما یک مقدار وضعیت بغرنجی دارد.
66 درصد از حجم سالانه بارندگی ها هدر می رود
رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری همچنین در رابطه با بیلان آب کشور نیز گفت: در حال حاضر حدود 400 میلیارد متر مکعب حجم بارندگی سالانه است که حدود 66 درصد از این میزان را به راحتی با تبخیر از دست می دهیم به عبارتی میزان برداشت آب از آب قابل دسترس، حدود ۳۰ درصد از ۴۰۰میلیارد متر مکعب(۱۲۰میلیارد متر مکعب) است. در حالی که ادعا می شود حجم بارندگی ۴۰۰میلیارد متر مکعب است و گفته می شود این میزان به ۳۸۰ تنزل پیدا کرده است.
وی یادآور شد: متاسفانه گفتمان علمی، صحیح و درستی بین محققان چه درون سازمان، برون سازمان میان وزارت نیرو و جهاد کشاورزی وجود ندارد اما برخی از کارشناسان ادعا می کنند با انجام عملیات آبخیزداری، آب را از مناطق بالا دستی می گیریم و پایین دستی از داشتن آب محروم می شوند به عبارتی آبی به سد نمی رسد.
وی اظهارداشت: اشکال در اینجاست که توجهی به این موضوع نشده که عملیات آبخیزداری از آن سهم تبخیر آب بهره ببرد. اکنون 66 درصد از حجم سالانه بارندگی ها هدر می رود. در صورتی که می تواند با عملیات آبخیزداری، این آب به خاک نفوذ پیدا کند و باعث احیای مناطق در محل جمع آوری آب باران شود. به گزارش سیناپرس، وی بیان کرد: نفوذ آب و جلوگیری از روان آب و فرسایش و سیل های خانمان بر انداز باعث تکمیل چرخه آب می شود به عبارتی ما ادعا می کنیم با عملیات آب خیزداری می توانیم آب تولید کنیم ولی متاسفانه برخی به این مساله اعتقادی ندارند.
ضعف مدیریتی داریم
پیروان با اشاره به اینکه بارندگی ها نمی توانند در این زمینه کارساز باشد و ضعف مدیریتی داریم، گفت: یک بخش از ضعف مدیریت متوجه سهم تبخیر است. ما باید کاری کنیم که سهم تبخیر منابع آبی مان پایین بیاید. بارندگی را که نمی توانیم به کشوری اضافه کنیم. کشور ما همین ویژگی های اقلیمی و زمین شناسی و طبیعی دارد بنابراین ما باید کاری بکنیم که از هدر رفت و تبخیر آب جلوگیری کنیم و نزولات آسمانی که جزو رحمت الهی برای سرزمین ما است را در لایه های خاک نگه داریم.
به گفته وی، ما اگر خاک را حفظ کنیم، آب حفظ کرده ایم. مخزن آب در سراسر کره زمین خاک است بنابراین باید بحث های حفاظت از خاک را باید جدی بگیریم و به منابع تجدید شونده سالانه کشور توجه کنیم.
وی تصریح کرد: در ارتباط با این 400 میلیارد متر مکعب، حدود 66 درصد آن قبل از اینکه به رودخانه برسد، تبخیر می شود و از بین می رود. ما اکنون از منابع خارجی( رودخانه هایی خارج از کشور) سالانه حدود 9 میلیارد متر مکعب آب و از منابع داخلی هم 128/5 تامین می کنیم. یعنی سرجمع منابع تجدیدپذیر آب ما حدود 137/5 میلیارد متر مکعب است که باید برای این میزان آب برنامه ریزی کنیم. همچنین برای بخش تبخیری آب نیز باید عملیات حفاظت خاک را انجام دهیم. به گزارش سیناپرس، وی گفت: ما برای انجام کارهای آبخیزداری، آب را از جای دیگری نمی آوریم و پای بوته و درخت نمی ریزیم بلکه آب را در همان منطقه احیا می کنیم.
وی خاطرنشان کرد: اکنون منطقه هندیجان، که جزو دشت سیلابی رودخانه زهره است، در زمانی که سدهای پیاپی در بالادست این رودخانه نبود، دشت هندیجان آب می گرفت. در زمان سیلاب و بازدید هایی که ما از منطقه انجام دادیم و اهالی منطقه ادعا می کردند، از این دشت چوب برداشت می کردند. این دشت گیاهان بوته چند ساله زیاد داشت اما اکنون تبدیل به زمین لم یزرع شده است.
رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری یادآورشد: ما با فعالیت های آبخیزداری توانستیم بخشی از عرصه 550 هکتاری، آب باران این منطقه را جمع آوری کنیم. در هر سیلی که رخ داد ما توانستیم آب باران آن منطقه را حفظ کنیم. آب منطقه قبل از اجرای این پروژه هدر می رفت و از دشت به سرعت تخلیه می شد اما اکنون توانسته ایم آب این منطقه را حفظ کنیم و پوشش گیاهی نیز در اینجا مستقر شده است.
به گزارش سیناپرس، وی گفت: در رابطه عملیات احیایی که گاهی وجود دارد، سازمان های متولی این کار را کرده اند مثلا در مسایل گردو غبار در خوزستان مساله دار شد و سازمان های دولتی پای کار آمدند، برخی ارگان ها آمدند با حفر یک کانال آب را از جایی به جای دیگر با صرف هزینه هنگفتی جا به جا کردند و بوته و درخت کاشتند که متاسفانه خشک شدند اما اگر ما بخواهیم کار علمی و منطقی انجام دهیم همین کاری است که نمونه اش در هندیجان است. نه آب را از جایی رساندیم. نه کانال آبرسانی انجام دادیم و نه آب را از حوزه ای دیگر به این حوزه منتقل کردیم که مردم آن حوزه با مشکل مواجه شوند. ما از ظرفیت و پتانسیل های همان منطقه برای احیا استفاده کردیم. مسلما با استقرار پوشش گیاهی، خاک تثبیت می شود، بارش های بعدی امکان نفوذ پیدا می کنند و به مرور زمان این ناحیه احیا می شود.
الگوی بارش تغییر پیدا کرده است
پیروان همچنین در این نشست به مساله تغییر اقلیم اشاره کرد و در این خصوص گفت: هم اکنون بر اساس آمارهایی که کارشناسان منتشر کرده اند، در 48 سال منتهی به سال 95 یک روند افزایش دما حدود 1/1 در سال داشته ایم. همچنین سالانه 5/4 میلی متر با افزایش تبخیر مواجه شده ایم.
وی اظهارداشت: کاهش بارش و افزایش دما نشان داده که تغییراتی در اقلیم و الگوی بارش ایران به وجود آمده است. یک مدت تهران برف زیادی داشت. بارها مدارس به خاطر برف سنگین تعطیل می شد. اکنون الگوی بارش تغییر پیدا کرده است. به گزارش سیناپرس، وی افزود: در برخی از استان ها، طی بیست و چهار ساعت دو برابر متوسط سالانه بارندگی کشور، بارش داریم. به عبارت الگوی بارش تغییر کرده و بارش های حدی زیاد شده است.
وی ادامه داد: این سیل ها مانند سیل گلستان خسارت وارد می کنند. طبق برآوردهای پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری، ظرف یک هفته، 12میلیارد متر معکب آب در سیل گلستان جابه جا شد. در این سیل ما گل روانه داشتیم و برآوردها نشان داد که در سیل گلستان 2 میلیارد تن رسوب جا به جا شد.
وی ادامه داد: فرسایش کشورمان 2 میلیارد تن در سال است در صورتی که ظرف یک هفته 2 میلیارد تن رسوب طی این سیل جا به جا شد.
وی به فرق فرسایش و تولید رسوب اشاره کرد و در این خصوص گفت: ممکن است فرسایش سال ها طول بکشد تا به محل دریاچه ها و سدها منتقل شود اما ما در این سیل طی یک هفته 3 الی 4 برابر تولید رسوب داشتیم. لرزش های بسیار متعدد و شدید نیز در حوزه کشکان رخ داد.
کیفیت آب های زیرزمینی پایین آمده است
رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری گفت: ما برداشت بیش از اندازه از آب زیر زمینی داشته ایم که مساله فرونشست را ایجاد کرده است. اکنون با حفر چاه ها، کیفیت آب های زیرزمینی پایین آمده است. از سوی دیگر، شوری خاک (EC) بالای آب های زیرزمینی، باعث افزایش تساعدی نمک در سطح اراضی کشور شده است.
وی تصریح کرد: هم اکنون سطح اراضی دیم ده میلیون هکتار و آبی هشت و نیم میلیون هکتار است. کلاس یک و دو این اراضی در حد چهار الی پنج میلیون هکتار و در مقیاس کشور، عدد ناچیزی است بنابراین ما زنگ خطر فرونشست را داریم و متاسفانه اراضی کشاورزی کلاس یک و دو را از دست داده ایم.
پیروان افزود: ما سرزمین ایران به لحاظ تکنیکی بسیار جوان و بسیار پویاست و در حقیقت سرزمین ایران تکه تکه بوده که بر اثر فرو رانش و برخورد صفحات به این شکل فعلی در آمده است. به گزارش سیناپرس، وی گفت: ما در کشور زون ماگمایی سنندج سیروان را داریم که در پشت این کمان ماگمایی، مناطق فرونشست وجود دارد. دریاچه ارومیه، همدان، اصفهان، اراک و سیرجان، در این زون زمین شناختی قرار دارند. همچنین در کمان ماگمايی اروميه-دختر نیز به لحاظ زمین ساختی، با پدیده فرونشست مواجه ایم.
به گفته وی، آب را باید به عنوان یک کالای اقتصادی مشاهده کنیم و در معادلات اجتماعی و اقتصادی خودمان وارد کنیم یعنی باید به عنوان یک کالای ارزشمند در نظر بگیریم.
وی ادامه داد: ما در تصمیم سازی منابع آب و خاک کشور با مقوله درون سازمانی مواجه ایم. سازمان ها منفعک از هم تصمیم گیری می کنند. ما الان شورای عالی آب داریم. شورای عالی خاک هم قرار است به همت دفتر وزارت کشاروزی تشکیل شود اما امیدوارم یک زمانی شورای عالی آبخیزداری نیز ایجاد شود زیرا هر تغییراتی که ما در حوزه بالادست حوزه انجام می دهیم در میان دست و پایین دست تاثیر می گذارد.
پیروان در پایان گفت: مساله ای که اکنون در اصفهان به وجود آمده به خاطر مسایلی است که در حکمرانی آب انجام داده ایم به عبارتی اگر ما تصمیم گیری هایمان را از مرزهای سیاسی به سمت مرزهای طبیعی و حوزه های آبخیز ببریم و یک انسجام درون سازمانی با مشارکت مردم داشته باشیم، بسیاری از مشکلات ما برطرف خواهد شد.
گزارش: فرزانه صدقی
