گزارش تصویری و تحلیل فنی از محراب اولجایتو

این مجموعه در حال حاضر کاربری مذهبی داشته و وسعت آن در حدود 22000 متر مربع و به صورت چهار ایوانی است .  مجموعه مسجد جامع اصفهان مشتمل بر صحن مرکزی وسیع با حوض و بناهای مربوط ،ایوان های چهار گانه ، گنبد خانه های شمالی و جنوبی ، شبستان های متعدد ، مدرسه ، ورودی ها ، تزئینات متنوع و الحاقات بسیاری تا دوره معاصر است .

مسجد اولیه در کنار روستای قدیمی یاوان و احتمالاً بر روی یک بنای فبل از اسلام احداث شد . اولین مسجد در محل فعلی در سطحی پایین تر و با ابعادی کوچکتر در سال 156 ه . ق ساخته شد . در قرن 3 هجری به علت گسترش شهر و ازدیاد جمعیت ، مسجد وسیع تر شده و بر روی مسجد اولیه پایه ریزی گردید . ساختمان مسجد مربوط به قرن سوم و پس از روی کار آمدن شیعه ، مذهب آل بویه ، است . در قرن چهار تغییراتی در جهت توسعه و زیبا سازی آن انجام می شود و قرون 5 و 6 بزرگترین تغییرات را از نقطه نظر سیمای داخلی و خارجی به خود می بیند در این زمان ( دوره سلاجقه ) مسجد دارای گنبد خانه شده و از حالت شبستانی به چهار ایوانی تبدیل گشت که این حالت چهار ایوانی در الگوی مسجد سازی ایران باقی ماند . در دوره های ایلخانی ، آل مظفر و تیموری تحولاتی در معماری و تزئینات بخش های مختلف آن صورت گرفت که از جمله طاق نما های اطراف حیاط مسجد در دو ردیف با نمای کاشی کاری  است . در قرون 10 و 11 و 12 مصادف با صفویه به علت تحولات شدید سیاسی و جمعیتی دچار رکود شده و پس از آن مرمت شروع گردید .

امروزه مسجد دارای هشت ورودی است که در دوره های مختلف ساخته و پرداخته شده است . قدیمی ترین ورودی مسجد که اکنون مسدود است ، در شمال شرقی واقع شده و ورودی کنونی بنا در طرف خیابان هاتف  قرار دارد  و دارای سکو های سنگی و سر در با تزئینات کاشی است . مجاور گنبد خاکی ( واقع در شمال مجموعه و مربوط به قرن پنجم )  ، سر دری کاشی  کاری به تاریخ 768 ه .  ق و در ضلع شرقی مجاور صفه صاحب ، سر در دیگری مربوط به همین دوره قرار دارد .

از طریق این ورودی ها می توان به بخش های مختلف مسجد و صحن وارد شد . صحن مسجد به ابعاد 70 در 60 متر دارای ایوان هایی در چهار جهت اصلی ،  رواق ها و غرفه های دو طبقه در اطراف و دو حوض و بنای مربوط به آن است .

 در وسط صحن ، دو حوض که یکی مربع شکل  در مرکز و دیگری به صورت چند ضلعی ، در شمال قرار دارد .  

محراب اولجایتو

یکی از مهمترین بخش های تاریخی این بنا محراب الجایتو است که در شبستان ضلع شمالی ایوان غربی معروف به شبستان محراب اولجایتو  قرار گرفته و بر طبق کتیبه گچبری آن ، در سال 710 ه . ق  به روزگار اولجایتو  و وزیرش محمد ساوی به اهتمام  عضد ابن علی ماستری ساخته شده و گچبر آن ، امضای خود را با عبارت " عمل حیدر " بر آن نهاده است . خود شبستان مربوط به دوره مظفری است .

این محراب ، یکی از شاهکار های هنر گچبری محسوب می شود و با کتیبه های زیبا ، نقوش متنوع گیاهی و سر ستون نما ها ، به نحو شایسته ای نما سازی و تزئین گردیده است.

مفاد کتیبه آسیب دیده محراب که با تلاش فراوان قرائت شده ، به این شرح است :

« هذا المحراب المستطاب من مضافات العمارات التی اتفقت اعادتها فی ایام معدلة السلطان حامی حوزه الاسلام و الایمان غیاث الدنیا و الدین ظل الله فی الارضین حرس الله ببقائة الاسلام من فضائل صدقات الامیمة الصحبیة العظمیة صاحب دیوان الممالک شرقاً و غرباً بعداً و قرباً سعد الحق و الدین المخصوص بعنایة رب العالمین محمد الساوی اعز الله انصاره و ضاعف اقتداره تولاه العبد الضعیف الراجی الی رحمة الله تعالی و غفرانه عضد ابن علی الماستری احسن الله عقبته فی صفر سنه عشر و سبعمئة ختمه الله تبارک و تعالی بالخیر و الظفر. »

مسجد جامع ا صفهان دارای الحاقات بسیاری از دوره های مختلف است که ما در این مقوله تنها به بخش هایی از آن اشاره می کنیم :

شبستان ستون دار شمالی  بین ایوان شمالی و گنبد خاکی صفه عمر و مدرسه و شبستان محراب اولجایتو و درهای شمالی از کارهای این دوره است . شبستان ستون دار شمالی با طاق و گنبد پوشش  یافته و بر درگاه ورودی آن به گنبد خاکی ، بقایای کتیبه ای با این عبارت بر جا مانده است :

« فی الشهر المحرم سنة ثمانه و ستین و سبع مائة ( 768 ) ».

مدرسه و صفه عمر با طرح مستطیل در ضلع شرقی مسجد ، واقع گردیده و مشتمل بر صحن مستطیل شکل و ایوان و صفه ای در ضلع جنوبی آن و به قرینه آن ها ایوان و صفه ای در ضلع شمالی بوده که از بین رفته است . در دو ضلع شرقی و غربی صحن ، طاق نما های دو طبقه ای بوده که بخش هایی از آن ویران شده است .

ایوان اصلی به ابعاد 10×10 متر در طرفین دارای دالان مسقف دو طبقه با پوشش کوتاه است  که عرض هر کدام با جرزهای قطور آجری به قطر 5 متر ، می رسد . این ایوان به وسیله یک ورودی به عرض 5 و عمق 5/2 متر ، به شبستان پشت سر آن که محراب اصلی در آن واقع است راه می یابد . شبستان به طول و عرض 11×19 متر ، شرقی ـ غربی ساخته شده و پوشش های طاقی ،  مسقف شده است . 

ایوان و شبستان دارای تزئینات کاشی کاری ، کتیبه های تاریخی ، مقرنس کاری است . کتیبه های تاریخی ایوان در دو حاشیه بزرگ با کاشی معرق نوشته شده که اولی در زیر طاق دهانه ایوان مربوط به شاه محمود آل مظفر و مورخ 768 ه . ق و دومی مربوط به اشرف افغان و مورخ 1139 ه . ق است که در وسط دیوار ایوان نوشته شده است . کتیبه اول  جز چند جمله اول و آخر آن ، بقیه فرو ریخته که بازسازی شده است. این کتیبه به خط عزیز التقی حافظ است . کتیبه دیگر نیز بازسازی شده و به خط علی مولوی نوشته شده است .

  محراب شبستان نیز دارای کتیبه ای تاریخی  به تاریخ  778 ه . ق  و به خط علی کوهیار ابرقوئی  است. اسامی سازندگان محراب ، شمس ابن تاج و فخر ابن الوهاب شیرازی  است که نام آن ها در سقف ایوان نیز تکرار شده است . اسپر ایوان دارای تزئیناتی به خط بنائی بر زمینه آجری است که متن آن ، تکرار عبارت یا ستار است . از دیگر ساخته های دوره مظفری ، شبستان محراب اولجایتو است این  بخشی از تزئینات شبستان دارای ستون ها و طاق های متنوع آجری است و علی رغم وجود کتیبه محراب به تاریخ 710 ه . ق بنا به دلایل زیر ، مربوط به دوره مظفری است :

1 – در کتیبه محراب هیچ اشاره ای به وجود شبستان نشده است .

2- به  نظر می رسد ضلعی که محراب در آن ساخته شده ، دارای نقوش و تزئینات ایلخانی بوده که در جریان تغییرات بعدی از بین رفته و بخش های باقی مانده ، حاکی از این امر   است.

 3- معماری شبستان با آجر به شیوه ساده و فاقد تزئینات صورت گرفته در خالی که  محراب و محدوده سابق آن دارای اندود ضخیم گچ و تزئینات زیبا بوده است . در کنار این محراب ، منبر نفیسی وجود دارد .

این بنا به شماره 95 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی – فاطمه کردی 

No tags for this post.