گزارش تصویری و تحلیل فنی از مسجد جامع شاهرود
مسجد جامع شاهرود در خیابان مزار کوچه شهید صدوقی (15) در محله قدیمی بید آباد شاهرود واقع شده است . در ورودی این مسجد آثار پایه های دو مناره به چشم می خورد . این مسجد دارای صحن ، شبستان ، یک ایوان و آب انبار است . سیاحانی که در طول تاریخ از این مسیر گذر کرده اند غالباً نامی از مسجد جامع شاهرود در آثار خود برده اند .
ورودی اصلی به وسیله کاشی های لاجوردی ، فیروزه ای و سفید با استفاده از نقوش اسلیمی و کتیبه های قرآنی تزئین شده است جدید هستند . مسجد دارای دو در است که یکی از جلو و دیگری از حیاط مسجد به آن راه دارد که در ارتفاع پائیین تری نسبت به خیابان مجاور قرار گرفته است .
بعد از ورود از در اصلی وارد شبستان مسجد می شویم که این شبستان از نوع شبستان های ستونداری است که قطر ستون های آن زیاد است .
در داخل مسجد تزئینات خاصی به چشم نمی خورد . در حال حاضر کف این مسجد به وسیله سنگ مرمر پوشیده شده است . آب انبار این مسجد در حیاط پشتی مسجد قرار دارد که بر اثر مرور زمان و عوامل جوی بسیار آسیب دیده است .
در مقاله مسجد جامع شاهرود نوشته آقای حمید ابوالفضلی در مورد این مسجد چنین نوشته شده است : جهانگردانی که در طول تاریخ از این مسیر گذر کرده اند غالباً نامی از مسجد جامع شاهرود در آثار خود برده اند . صنیع الدوله در شمار مسافرانی است که بیشترین توصیف را از این بنا و فضاهای داخل آن داشته است . وی در این مورد چنین می نویسد :
« مسجد جامع شاهرود در خارج شهر است در میان باغ ها و بساتین که در سطح جبل شمالی است ، واقع شده . آن بنائی معتبر است و هرچند از خشت خام بر آورده اند در اهمیت کمتر از ابنیه آجری نیست . شکلاً مربع مستطیل است . هشت استوانه ضخیمه در وسط است که چهار از آن محاذی و چهار دیگر روی آن ها طاق های محکم زده اند . اما چندان حدبه ندارد . قسمت مقابل محراب را پوششی از تیر و تخته است و اختلاف سقف و طاق ، کاری جدید است . سابقاً هم طاق خشتی بوده و در ( سال ) 1242 اهالی شاهرود این مسجد را مرمت کردند . …. »
مسجد جامع فوق الذکر از بنا های تک ایوانی است و به علت تصرفات بسیاری که در دوران مختلف در آن صورت گرفته ، تا حدودی از صورت اولیه خود فاصله پیدا کرده است . با این که در حال حاضر از مناره مسجد اثری بر جا نمانده است اما ظواهر امر و نقل قول مردم بر وجود مناره ای در آن صحه می گذارد . آن چه در مجموع از این مسجد باقی مانده است عبارتند از : ایوان بزرگی در وسط بنا با دهانه ای قریب به پنج متر و سه گنبد بر روی آن که در انتهای آن محراب ساده ای به چشم می خورد .
شبستان اصلی بنا از ادامه ایوان بزرگ شکل یافته است . افزون بر این ، دو شبستان دیگر نیز در غرب و شرق مسجد وجود دارد . شبستان غربی از جنوب به ورودی اصلی فعلی و از شمال به حیاط مرکزی ، از غرب به کوچه مسجد جامع و از شرق به شبستان اصلی ختم می شود . لازم به ذکر است که ورودی اصلی این بخش در گذشته از سمت شبستان شرقی بوده است . این شبستان در قسمت مرکزی دارای دو ستون است که شش دهانه گنبد آن را پوشانده است . شبستان شرقی نیز در مرکز قرار گرفته اما فاقد ستون است . این شبستان از شمال به حیاط مرکزی از جنوب به کوچه ، از غرب به شبستان اصلی و از شرق که اصلی ترین بخش از بنا است ، با سه دالان به فضای کوچکی متصل می شود که بر طبق نوشته سیاحان ( مسجد کوچک ) نام داشته است .
صنیع الدوله گزارش بخش های فوق را در سفر نامه خود چنین نگاشته است :
«… کف قسمت شرقی این مسجد به قدر یک ذرع بلند تر است و زیر آن آب انباری باشد و راه پله از خارج و میان شارع است و روی این قسمت شرقی هم با تیر و تخته پوشیده شده ، در وسط یک قطار ستون های تیری است و روی تیرها چند حمال بزرگ بر هم جفت کرده اند ، ساخته اند و سر تیرهای سقف را روی آن قرار داده اند و تقریباً به طور تسنیم پوشانیده و می توان آن جا را مسجد علیحده محسوب داشت چه محراب مخصوص و مدخل ممتاز و وضع جداگانه دارد . قبله هر دو محراب این جامع ، راست و درست است و در سمت شمال مسجد بزرگ ارسی ها کار گذاشته اند . و از پشت ارسی ها صحن محقر خرابی می باشد . طول مسجد بزرگ ، 35 قدم ، طول مسجد شرقی 25 قدم و عرض ان 15 قدم است . »
چنانچه از اشارات فوق برمی آید مسجد کوچک دیگری نیز در مجاورت مسجد اصلی قرار داشته است که در حال حاضر هیچ نشانی از آن نمی توان یافت . البته آثار پی این بخش ها در حفاری های سال 1375 که به سرپرستی آقای ابوالفضلی صورت گرفته است به دست آمد .
در جریان خاکبرداری سال 1375 و کنکاش در لابه لای توده ای از نخاله های عملیات ساختمانی سابق به قطعات با ارزش گچبری از داخل گنبد به ابعاد 5×5 سانتیمتر تا قطعات 10×20 سانتیمتر برخورد شد که حاصل این کشف ، برگ تازه در هویت مسجد جامع شاهرود را به بار آورد . در بهار سال 1377 با اتصال 100 قطعه یافته شده ، فرم اصلی کتیبه ای گچبری پدیدار گشت . کتیبه به دست آمده مزین به آیه 18 و بخش هایی از آیه 19 سوره توبه به خط ریحان بود که اطراف آن را نقوش زیبای هندسی و گل و بوته فرا گرفته بود . فرم و نوع خط و گچبری این کتیبه متعلق به قرون هفتم و هشتم هجری است .
در گذشته در محل ورودی زنانه شبستان شرقی مسجد جامع ، محرابی قرار داشته که به وضعیت حاضر مبدل شده است . با احتساب این محراب مفقود می توان گفت که مسجد دارای چهار محراب بوده است :
- محراب شبستان اصلی
- محراب شبستان شرقی
- محرابی که تا سال 1351 بر پا بوده و اکنون جای خود را به طاق نما بخشیده .
- محراب چهارم واقع در بدنه جنوبی ضلع شرقی مسجد بوده که دیواره آن از میان رفته است . این همان محرابی است که صنیع الدوله در بازدید خود در سال 1303 هجری قمری از آن به عنوان محراب مسجد کوچک یاد کرده است .
نوع تزئینات گل و بوته ای کتیبه گچبری یافت شده در مسجد شاهرود به گفته آقای ابوالفضلی تشابه عمیق کتیبه مکشوفه را با گچبری محراب مسجد بایزید و ایوان اولجایتو در مسجد بسطام نشان می دهد .
این بنا به شماره 1856 و در تاریخ 25/2/1376 به ثبت رسیده است .
No tags for this post.
