گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد جامع فردوس

 این مسجد در شهرستان فردوس ، خیابان فرهنگ ، حد فاصل میدان صاحب الزمان و میدان گلشن واقع شده است . ورودی بنا از یک ایوان آجری ساده و بدون تزئینات با یک طاق که در قسمت داخل آن روکش از گچ همراه با کاربندی های گچی اجرا شده است .  مسجد در گذشته دارای ورودی دیگری در جنوب بوده که از سمت بازار به مسجد راه داشته که بعد از تخریب بازار توسط زلزله از این ورودی دیگر استفاده نمی شود . 

در این ایوان یک در چوبی کار گذاشته شده که به وسیله آن وارد یک راهرو شده و سپس شبستان ، ساخته شده است . داخل صحن در جهت غرب ، ایوان بلند و رفیعی دیده می شود که قسمت بالای تاج ایوان تخریب شده بود که امروزه به صورت خنثی مرمت شده است .

ایوان دارای دو نیم ستون بوده که تنها بقایای آن باقی مانده و راجع به چگونگی تزئینات آن نمی توان اظهار نظر کرد . در گوشه لچکی های ایوان  کاشی لاجوردی دیده می شود که نشانگر وجود تزئینات کاشی کاری در ایوان بوده است .

دیواره های راست و چپ بدنه خارجی ایوان دارای تزئینات آجر کاری به صورت هندسی و گره های آجری است . قسمت داخلی ایوان پوششی از گچ دارد و در گوشه جنوب غربی آن ، محراب کوچکی پوشیده از گچ و با مقرنس گچی دیده می شود . در دیواره جنوبی ایوان دری کوچک ، ایوان را به شبستان متصل می کند .

قسمت بیرونی طاق تزئینات گچبری در زمینه اخرایی رنگ دارد . در دو طرف چپ و راست ایوان ، دو طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای کوچک دیده می شود که در طاق نما های کوچک تزئینات گچی به شکل نیم شمسه در راس طاق اجرا شده است و در دو طاق نمای بزرگ نیز دو در کار گذاشته شده است .

دو گنبد خانه در طرفین ایوان وجود دارد که فاقد تزئینات خاصی هستند  و ورودی آن ها از طریق درهای مورد ذکر در طاق نما های بزرگ جانبی ایوان است .

در قسمت بالای ایوان ، به گفته اهالی محل کتیبه ای وجود داشته که نام خلفای راشدین در آن ذکر شده بود .

مسجد در گذشته دارای دو محراب بوده که امروزه تنها یکی از آن ها باقی مانده . محراب اولیه در جهت غربی ساخته شده بود و محراب فعلی  در  جهت  جنوب  غربی اجرا شده است .  

در ضلع شرقی مسجد ، شبستانی وجود داشته که به شبستان صد ستون یا شبستان آخوند ملا اکبر معروف بوده و امروزه کاملاً تخریب شده است در این شبستان که در اوایل دوره قاجار ساخته شده یک محراب وجود دارد که در جهت محراب اولیه بنا ساخته شده و در دو طرف آن دو سه دری وجود داشته که امروزه از بین رفته است  .

پیش تر در شبستان صد ستون چهار بادگیر نیز وجود داشته که بر اثر زلزله تخریب شده اند . با توجه به شیوه پوشش سقف ایوان غربی که به صورت طاق و تویزه است  و شباهت تزئینات آجر نمای ایوان غربی و معماری مسجد از لحاظ چیدمان ، فضاها و پلان و نیز نوع و فرم تزئینات با مساجد ملک زوزن و جامع گناباد و نیز استفاده از کاشی و تلفیق آن با آجر و همچنین شباهت کامل نقشه این بنا با سایر مساجد دو ایوانی خراسان ( به استثنای شبستان شرقی که نسبت به سایر قسمت ها جدید تر است ) ، می توان گفت که این مسجد یک مسجد دو ایوانی به سبک خراسانی است و تقریباً همزمان با مساجد ملک زوزن و گناباد ساخته شده است .

آقای لباف نیز در این محل گمانه زنی کرده است و اعتقاد دارد که این مسجد دو ایوانی بوده     است . مسجد جامع شهر تون در محله میدان واقع شده بود و همانند شهر های قدیمی  دیگر دور از انتظار نیست که در مرکز شریان اقتصادی اجتماعی شهر واقع شده باشد ( قبل از زلزله )  .

در مورد تاریخ ساخت مسجد سند ، کتیبه و یا وقف نامه ای وجود ندارد .  با توجه به گفته های مقدسی در مورد مسجد جامعی که در میان شهر است و کاریزی که در میان جامع ظاهر می شود  و مردم از آن می آشامند ( اگر همین مسجد جامع باشد )  بنای آن به سال ها قبل از سال 375 هجری قمری باز می گردد . 

البته باید توجه داشت موقعیت قرار گیری مسجد جامع کنونی با موقعیت مسجد جامعی که مقدسی بیان داشته تقریباً مطابقت دارد و فقط موقعیت کاریزی که وی توصیف کرده نامشخص است .

البته در بارندگی های زمستان سال 1382 گودالی در میانه صحن مسجد نشست کرده و فرو ریخته و بر طبق گفته شاهدان چند راه پله و نیز فضایی در آن مشخص شده که می توان بر اساس آن استنباط کرد که در این محل در گذشته مسجد دیگری وجود داشته است و شاید مسجدی که مقدسی به آن اشاره کرده است همین مسجد لایه زیرین باشد . برای تعیین نظر قطعی باید در این محل حفاری صورت گیرد زیرا تا انجام کامل حفاری تنها می توان نسبت به این موضوع نظریه  غیر قطعی صادر کرد . مسجد دارای حیاطی مربع شکل است که شبستان ها و ایوان و دیگر عناصر گرد آن چیده شده اند .  در سمت جنوب حیاط شبستان تابستانی وجود دارد و ودر سمت شمال حیاط شبستان زمستانی واقع شده است .

بعد از زلزله سال 1347 و تخریب شهر تون و انتقال شهر به سمت شرق این شهر و متروک ماندن شهر و بناهای نیمه مخروبه آن از جمله مسجد جامع ، باعث شده تا عوامل مخرب با سرعتی دو چندان به مسجد حمله ور شده و بنا دچار  آسیب های بیشتری شود .

 بازسازی های پس از زلزله چون به دست افراد عادی و غیر متخصص انجام شده واین بازسازی به صورت سطحی بوده ، روی ترک ها به وسیله اندود گرفته شده و ترک ها در زیر این اندود ها فعال هستند  و به روند تخریبی خود ادامه می دهند .                                             

وجود جوی آب در جبهه شمالی بنا که بســیار نزدیـک به مســجد در جریان است نیز از سوی دیگر  باعث شده تا رطوبت به صورت عمقی در جبهه شمالی و شبستان شمالی بنا و حتی در جرزها و ستون های شمال غربی نفوذ کند .

این بنا به شماره 1222/3  و در تاریخ 24/9/1354 به ثبت رسیده است . 

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی – فاطمه کردی 

No tags for this post.