سلول های بنیادی، از تحقیق تا درمان

محققان و دانشمندانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند به کمک این دستاوردها به محدوده‌ای فراتر از مرزهای پیشین دنیای علم و فناوری قدم گذشته‌اند و افق‌های جدیدی پیش روی آن‌ها گشوده شده است.

پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی یکی از این گروه‌های موفق است که به کمک دانشمندان و متخصصان توانسته است در سال‌های اخیر، دانش و فناوری سلول‌های بنیادی و سلول‎درمانی را در کشور توسعه دهد تا جایی که مقام معظم رهبری، شرایط تولید علم در این زمینه را در سطح علوم نانو و هسته‌ای می‌دانند و فعالیت‌های انجام شده در این زمینه را از اولویت‌های اصلی دانشی کشور معرفی کرده‌اند.

با توجه به اهمیت این موضوع گروه سلول‌های بنیادی رویان با هدف مطالعه و تحقیق درباره سلول‌های بنیادی از سال 1382 فعالیت خود را در این زمینه آغاز کرد و پس از گذشت 8 سال از راه‌اندازی، این گروه به سطح پژوهشکده زیست شناسی و فناوری سلول‌های بنیادی ارتقا پیدا کرد.

این پژوهشکده اکنون فعالیت‌های خود را در سه حوزه تولید، ترجمان و کاربرد دانش سلول‌های بنیادی متمرکز کرده است. محققان این مرکز به دستاوردهای مهم و ارزشمندی در زمینه شناخت قابلیت‌های سلول‌های بنیادی دست یافته‌اند.

به این ترتیب به همت محققان کشور توانسته‌ایم همزمان با دیگر کشورها در این حوزه پیش رویم. با وجود این که عمر تحقیقات در حوزه سلول‌های بنیادی به حدود 20 سال می‌رسد به پیشرفت‌های مهم و قابل توجهی در زمینه تحقیقات و درمان در کشور دست یافته‌ایم. سلول‌های بنیادی بالقوه در درمان بسیاری از بیماری‎ها می توانند مورد استفاده قرار گیرند و محققان پژوهشگاه رویان توانسته‎اند در درمان بیماری‌های مختلفی مانند بیماری‎های پوستی، قلبی و همچنین بیماری‎های عصبی با استفاده از سلول‎های بنیادی به موفقیت‎هایی دست یابند.

اکنون در این پژوهشگاه برای درمان بیماری‎های پوستی مانند ویتیلیگو یا لک و پیس، سوختگی و رفع چین و چروک‎های پوستی با استفاده از قابلیت‎های سلول‎های بنیادی، خدمات درمانی ارائه می‎شود. علاوه بر این مرکز سلول‎درمانی رویان برای درمان بیماری‎های دستگاه عصبی مانند فلج مغزی و ام.اس (MS) نیز خدمات درمانی ارائه می‎کند. افرادی که دچار نارسایی‎های مزمن قلبی هستند نیز می‎توانند در این مرکز تحت درمان قرار گیرند. درمان بعضی از بیماری‏‎های ارتوپدی به کمک سلول‎های بنیادی نیز از دیگر خدمات ارائه شده در این مرکز درمانی است.

الفبای سلول‌های بنیادی

سلول‌های بنیادی از ویژگی‌های اختصاصی برخوردارند و تحقیق درباره قابلیت‌های این سلول‌ها در روند درمان بیماری‎ها از سال‌ها پیش مورد توجه قرار گرفته است. محققان بر این باورند با وجود تحقیقات گسترده‎ای که در 40 سال اخیر درباره این سلول‌ها انجام شده است همچنان باید به تحقیق در این حوزه ادامه داد تا بتوان به اطلاعات بیشتری درباره سلول‎های بنیادی دست یافت.

دو ویژگی مهم در سلول‎های بنیادی دیده می‌شود که آن‌ها را از دیگر انواع سلول‌ها متمایز می‌سازد. یکی از ویژگی‎های مهم این گروه از سلول‎ها توانایی باز تولید یا خودنوزایی این سلول‎ها برای مدت زمان طولانی است. دیگر ویژگی متمایز این سلول‎ها توانایی آن‌ها در تولید سلول‎هایی است که در نهایت می‎توانند در داخل بدن یا در شرایط آزمایشگاه به انواع خاصی از سلول‎ها تبدیل شوند. این ویژگی سلول‎های بنیادی تمایز یا تخصصی شدن نام دارد. جالب است بدانید ردپای سلول‌های بنیادی را در گیاهان نیز می‎توان یافت. در گیاهان این گروه از سلول‌ها مرکز رشد گیاه هستند که به برگ، گل و میوه تبدیل می‎شوند. در جانوران، سلول‎های بنیادی به دیگر انواع سلول‌های بدن مانند سلول‎های خون، پوست و سلول‎های عصبی تبدیل می‎شوند.

سلول‎های بنیادی را می‎توان در دو گروه سلول‎های بنیادی جنینی و سلول‎های بنیادی بالغ یا بزرگسال طبقه‎بندی کرد. سلول‎های بنیادی جنینی می‎توانند انواع سلول‎های بدن یک موجود بالغ را بسازند. سلول‎های بنیادی بالغ که به سلول‏های بنیادی بافتی معروفند در بسیاری از بافت‎های بدن وجود دارند. قابلیت مهم این سلول‎ها این است که می‌توانند در یک بافت خاص هر نوع سلولی را بسازند.

جنین انسان از سلول‎هایی تشکیل شده است که می‎توانند هر نوع سلولی را بسازند. در بدن افراد بالغ نیز در انواع بافت‎ها، سلول‎های بافتی متفاوتی وجود دارد. زمانی که یک سلول بنیادی تقسیم می‎شود یکی از سلول‌ها به شکل سلول بنیادی باقی می‌ماند و سلول دیگر به سلول خونی، پوست یا هر نوع سلول بالغ دیگری تبدیل می‌شود.

توانایی تولید دو نوع متفاوت از سلول‎ها در روند تقسیم سلولی یکی از ویژگی‎های مهم سلول‎های بنیادی است که می‌تواند تضمین کننده عملکرد ترمیمی بدن باشد. بر این اساس به کمک این ویژگی، سلول‎های بنیادی همزمان با تولید سلول‎های تمایز یافته یا تخصصی ، حجم انبوهی از سلول‎های بنیادی تولید می‎کنند که بدن از آن‎ها برای ساخت دیگر انواع سلول‎ها استفاده می‎کند. به این ترتیب می‎توان گفت وظیفه اصلی سلول‌های بنیادی، جایگزینی سلول‎ها و بافت‎هایی است که در اثر ابتلا به بیماری، فرسودگی یا آسیب دیدگی از بین می‎روند. در بافت معده و روده سلول‎های بنیادی به طور پیوسته و مداوم جایگزین می‌شوند و به این ترتیب سلول‌های موردنیاز بدن ساخته می‌شود. سلول‌های بنیادی پوست نیز به همین ترتیب جایگزین می‌شوند و پوست جدید ساخته می‌شود. سلول‌های بنیادی مغز استخوان نیز مسئولیت ساخت سلول‌های خونی جدید را بر عهده دارند.

محققان در تحقیقات انجام شده در زمینه سلول‌های بنیادی دریافته‌اند مجموعه‎ای از سلول‌های بنیادی در مغز استخوان، مغز، قلب، کبد، سیستم تولید مثل، ماهیچه‌های اسکلتی، دندان و پوست وجود دارد. آنها در تلاش هستند در تحقیقات گسترده‌تر ، عملکرد سلول‌های بنیادی را در ابعاد وسیع‎تری مورد بررسی قرار دهند تا بتوانند درباره چگونگی عملکرد این سلول‌ها در انجام کارهای مختلف از تولید سلول‎های تولید کننده انسولین تا ترمیم غلاف حفاظتی سلول‎های آسیب‎دیده اطلاعاتی به دست آورند و بتوانند در آینده‎ای نه چندان دور از قابلیت‎ها و ویژگی‎های این سلول‎ها در روند درمان بیماری‎ها و بهبود وضع زندگی بیماران مبتلا به بیماری‌های صعب‎العلاج بهره گیرند.