گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد جامع بروجرد

مسجد جامع بروجرد در اصل بر روی یک آتشکده  بنا نهاده شده است. در صدر اسلام ، مسلمانان در حمله به ایران آتشکده های زیادی را تبدیل به مسجد کردند که مسجد جامع بروجرد نیز نمونه ای از همین دست است . بر اساس برخی روایات تاریخی ما بین سال های ۱۵۰ تا ۲۲۶ قمری و در زمان حکومت ابودلف بر غرب ایران، ساختمان بنای مسجد جامع بروجرد با حضور وزیر وی با نام حمویه یا حموله آغاز شد .

این بنا در خیابان جعفری ، نبش کوچه دلیران و در شرق شهر بروجرد قرار گرفته است . نمای بیرونی مسجد در دیواره های زیر گنبد، آجری و فاقد تزئینات است .

 شبستان شمالی مسجد نیز اندکی دیرتر و در قرن چهارم ساخته شد . با توجه به تاریخ طولانی (دوازده قرن) این مسجد ، آسیب های متعددی بر آن وارد شده و بارها مورد بازسازی قرار گرفته است . شواهد و کتیبه های گوناگون ، از بازسازی مسجد در دوره های سلجوقی ، ایلخانی ، صفوی و قاجار خبر می دهند . محوطه سازی مسجد در قرون چهار و پنج هجری و نیز الحاقات و تعمیرات آن بر طبق كتیبه های موجود ، در سال های ۱۰۲۲، ۱۰۶۹، ۱۰۹۲ و ۱۲۰۹ قمری صورت گرفته است .

معماری مسجد جامع بروجرد بسیار منحصر به فرد و یکی از شاهکارهای تاریخی معماری ایران است  که هم ویژگی های معماری اسلامی و هم معماری باستانی ایران (ساسانیان) را در خود جای داده است.

بخش قدیمی تر بنا ، گنبدخانه آن است که در ضلع جنوبی قرار گرفته است و بر اساس شواهد معماری، پیش از تبدیل این بنا به مسجد ، آتشکده ای بزرگ بوده است . معماری این  بخش ، مشابه چارطاق های دوران ساسانی است .

مسجد دارای دو در غربی و شرقی است که به صورت غیر مستقیم به صحن اصلی باز می شوند. در جنوب صحن ، گنبد و ایوان اصلی مسجد که قدیمی ترین بخش آن است قرار دارد و در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد با ارتفاعی کمتر از سایر بخش‌ها قرار گرفته که در تابستان ها فضای خنکی را ایجاد می کند . ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه افزوده شده است . بنـای‎ اولیـه‎‎ ایـن‎ مـسجـد بـه صـورت‎ مجموعه‎ای‎ شامل‎ مسجد ، حمام‎ ، آب‎ انبـار ، ساختمان‎‎ غـریـب‎ خـانـه ‎، میـدان و سـایـر متعلقات‎ بوده‎‎‎ كه امروزه بعضی‎ از این‎ آثار از بین‎ رفته‎ است‎ . بنای‎ مسجد جامع‎ از نظر شكـل‎ از نـوع مساجد تـك‎ ایـوانـی‎ اسـت‎ كـه‎ دارای‎ دو در ورودی‎‎ در قسمت‎‎ های شرقی‎‎ و غربی است . بنا شامل‎ یك‎ حیاط مركـزی ،‎ ایـوان‎ , فضای‎‎ گنبدخانه‎ و شبستان های اطراف‎ آن‎ و یك‎ شبستان‎ وسیع‎ زمستانـی‎ در طرف‎ شمـال‎ حیـاط مركزی‎ است . بنابر شواهد موجود ، صفویان ، زندیان و قاجاریان تعمیرات بنیادی در مسجد انجام داده اند و بخش هایی به آن افزوده اند .

بانیان این اثر عبارتند از  حموله بروجردی ، ابو سغر محمد بن طاهر بن سعید مشهور به عزالملک بروجردی ( چهارمین وزیر سلطان مسعود سلجوقی ) ، یارمحمد نجار ، محمد تقی رازافی ، محمد حسین  بن عبدالصمد بروجردی و حاجی اسماعیل بوده اند . گفتنی است  مناره های مسجد در سال 1386 توسط زلزله تخریب شده اند .

گنبد مسجد  از نوع چمانه بوده و دوپوسته است . نمای خارجی گنبد با پوشش تزئینی کاشی های فیروزه ای رنگ در بدنه اصلی و ساقه دیده می شود . بر روی ساقه گنبد مربع های تزئینی از کاشی لاجوردی و سیاه با قاب بندی کاشی های خردلی رنگ به صورت یک در میان سیاه و لاجوردی اجرا شده است  .  نوع کاشی کاری خارجی جدید بوده  و در دوران معاصر بر روی گنبد اجرا شده است . بر روی بدنه خارجی و قوس گنبد دو ردیف نوار تزئینی از کاشی خردلی و سیاه رنگ به چشم می خورد و در جلو گنبد خانه دو منار در دست ساخت است .

ایوان مسجد در ضلع شمالی گنبد خانه قرار گرفته و از نظر سبک معماری بی شباهت به آثار دوره مغول نیست ، یعنی عرض آن کم بوده و دارای ارتفاع زیادی است .

در دو طرف داخلی ایوان ، گوشه  سازی توسط فیلپوش اجرا شده و دور تا دور ایوان از کف به ارتفاع 5/1 متر با کاشی هفت رنگ فیروزه ای و نقوش گیاهی – هندسی خردلی ، قرمز ، لاجوردی و سبز تزئین شده است .

در طرفین مدخل ورودی به گنبد خانه ، دو مشبک از جنس کاشی به چشم می خورد . در داخل گنبد خانه محرابی دیده   می شود که تزئینات بالای آن نسبتاً  جدید  و حداکثر مربوط به عصر پهلوی – قاجار است.

در دیوار بالای محراب ، نوار تزئینات کتیبه ای به خط کوفی اجرا شده است . زیر زمین مسجد حفاری شده و مربوط به دوره آل بویه است که در آن گره های و تزئینات آجری دیده می شود . پلان این زیر  زمین دقیقاً مانند پلان طبقه بالا است به گونه ای که ادامه ستون ها و نیم ستون های تزئینی در دیواره ها دقیقاً در طبقه دوم امتداد دارد .

پلان هر دو طبقه چلیپایی بوده و در طبقه پائین 16 ستون نمای آجری دیده می شود و محراب ها نیز با یکدیگر از نظر جهت اختلافی ندارند .  پلان گنبد خانه فعلی مطابق با طبقه زیر زمین بوده و توسط چهار فیلپوش بزرگ که در هر ضلع آن سه قاب مستطیل اجرا شده است به هشت ضلعی تبدیل و در بالای آن به وسیله قوس هایی گوشه سازی انجام گرفته و بنا به 16 ضلعی تبدیل شده تا گنبد  بر آن استوار شود . در زیر گنبد تزئینات خاصی به چشم نمی خورد وکاملاً با آجر ساده پویشده شده است.

در زیر گنبد یک کلاف چوبی بزرگ از غرب به شرق و دو الوار   چوبی کوچکتر به صورت ضربدری از شمال به جنوب و از شرق به غرب ، گنبد را مهار می کند . در سمت شرق و غرب گنبد خانه  دو شبستان  و در ضلع شمالی آن یک حیاط اجرا شده که در ضلع شمالی حیاط یک شبستان زمستانی پائین تر از سطح حیات دیده می شود .

یکی از دیدنی های اصلی این مسجد منبر چوبی نه پله آن است که بسیار هنرمندانه ساخته شده است و حکاکی روی آن، تاریخ هزار و شصت و هشت هجری قمری را نشان می دهد و  سازنده آن ، فردی به نام  یارمحمد نجار   بوده است.  در بین اهالی بروجرد شایع است که امام حسن مجتبی (ع) سفری به بروجرد داشته و بر بالای این منبر سخنرانی کرده است که با توجه به تاریخ ساخت منبر و نبودن اطلاعات کافی ، امری نادرست می نماید .

در دیواره ها و بدنه گنبد ، بقایای تیرهای چوبی دیده می شود که به منظور ایجاد داربست جهت ساخت بنا کاربری داشته و عیناً شبیه تکنیک به کار رفته در گنبد سلطانیه است .

بنای اولیه مسجد فاقد گلدسته بوده و دو گلدسته موجود به دستور شخصی بنام تقی خان رازانی در سال 1029 هجری قمری ساخته شده است .

مسجد جامع بروجرد در جریان بمباران هواپیماهای عراقی در خلال جنگ ایران و عرق خسارات شدیدی دید و بخش‌هایی از شبستان شمالی آن ویران شد . همچنین زمین لرزه های متعدد و بارندگی های شدید ، آسیب های جدی بر آن وارد آورده است .

این بنا به شماره 228 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی – فاطمه کردی 

No tags for this post.