مطالعه وضعیت علم در کشورهای اسلامی

بررسی دستاوردهای علمی بین‌المللی نشان می‌دهد علیرغم طیف متنوع جمعیتی و جغرافیایی کشورهای مسلمان، آن‌ها در علم، فن‌آوری، اختراعات جدید و نوآوری‌ها نسبت به دیگر کشورهای توسعه‌یافته بسیار عقب‌تر هستند. در سال 2016، مرکز نیروی کار علوم در دانشگاه‌های جهان اسلام (Task Force on Science at the Universities of the Muslim World)، گزارش جامعی درباره وضعیت علوم، فن‌آوری و تحصیلات عالی در کشورهای اسلامی را منتشر کرد. این گزارش حقایق هشداردهنده‌ای را از جهان اسلام ارائه می‌کند.

بررسی و مطالعات آماری نشان می‌دهد که جهان اسلام تنها 6 درصد از نشریات علمی جهانی را دارا بوده و تنها یک و شش‌دهم درصد از اختراعات جهان در این کشورها تولیدشده و سهم جهان اسلام از تأمین هزینه‌های تحقیقات جهانی حدود دو و چهاردهم درصد است. آمارهای بین‌المللی همچنین حاکی از این موضوع است که کشورهای مسلمان به‌طور متوسط نیم درصد تولید ناخالص داخلی خود را در برنامه‌های تحقیق و توسعه علمی سرمایه‌گذاری می‌کنند.

در این گزارش اطلاعات نگران‌کننده‌ای از شرایط علمی سازمان کشورهای اسلامی یا Organisation of Islamic Countries که به‌اختصار (OIC) نامیده می‌شود، وجود دارد که نشان‌دهنده سهم اندک دانشمندان مسلمان در روند جهانی تولید علم است. بر این اساس مشخص می‌شود که تنها سه دانشمند از سازمان کشورهای اسلامی، ازجمله دکتر عبدالسالم از پاکستان (فیزیک 1979)، پروفسور احمد زویل از مصر (شیمی 1999) و عزیز سانکار از ترکیه (شیمی 2015)، جایزه نوبل را در زمینهٔ های مربوطه دریافت کردند.

موضوع بسیار مهم و قابل‌تأملی که باید در گزارش فوق به آن توجه کرد، این است که همه این دانشمندان فعالیت‌های علمی منجر به دریافت جایزه نوبل را در خارج از کشورهای خود انجام دادند.

بررسی و مطالعات آماری نشان می‌دهد که جهان اسلام تنها 6 درصد از نشریات علمی جهانی را دارا بوده و تنها یک و شش‌دهم درصد از اختراعات جهان در این کشورها تولیدشده و سهم جهان اسلام از تأمین هزینه‌های تحقیقات جهانی حدود دو و چهاردهم درصد است. آمارهای بین‌المللی همچنین حاکی از این موضوع است که کشورهای مسلمان به‌طور متوسط نیم درصد تولید ناخالص داخلی خود را در برنامه‌های تحقیق و توسعه علمی سرمایه‌گذاری می‌کنند.

در این گزارش از هشت دانشمند از کشورهای مختلف اسلامی خواسته است تا علل عقب‌ماندگی کشورهای مسلمان درزمینهٔ علم و فناوری را بیان کنند.

استعمار، اختلاف و عدم اراده سیاسی 

مدیر کالج داروسازی دانشگاه الكتاب (Alkitab)، دکتر نوهاد آلومری (Nohad Alomari) گفت كه عراقی‌ها برای نیازهای روزمره خود مبارزه می‌کنند، زیرا جنگ‌های پیاپی موجب نابودی تمامی جنبه‌های زندگی آن‌ها شده است. به اعتقاد آلومری، علم نیازمند یک محیط مناسب برای تحقیق و بررسی حقایق دارد، اما عراقی‌ها برای تأمین نیازهای روزانه خود مشغول به کار هستند. تهاجم به عراق تحت رهبری ایالات‌متحده، موجب تضعیف شرایط علمی در عراق شده و چندین دانشگاه و موسسه علمی در حین حمله امریکا و متحدانش به عراق تخریب‌شده و همچنین صدها دانشمند برجسته این کشور در طول جنگ از بین رفتند.

برای نمونه الراوی، زمین‌شناس مشهور دانشگاه زمین‌شناسی بغداد و سرپرست انجمن ریاست دانشگاه در گزارشی به بایگانی 300 مورد ترور و مرگ مدیران دانشگاهی و دانشمندان این کشور از زمان اشغال عراق توسط آمریکا که در سال 2003 آغاز شد تا دوران فعلی پرداخته است.

تقریباً تمام دانشمندانی که در این گزارش به بررسی نظرات آن‌ها پرداخته‌شده، اذعان دارند که فقدان اراده سیاسی در دستیابی به تحصیلات عالی و انجام پژوهش‌های علمی، مشکل عمده دیگری است که در اکثر کشورهای مسلمان وجود دارد.

الدار. ای. گاروف (Eldar A Garev) و کامالا بدالوا (Kamala Badalova) از دانشگاه پزشکی آذربایجان اظهار داشتند که در آموزش عالی، ندانستن زبان‌های بین‌المللی یکی از مهم‌ترین موانع رشد هستند. گاروف در این رابطه گفت: «زبان‌های آذربایجانی، روسی و انگلیسی در حال تدریس در کشور من هستند، اما ما برخی از موانع سیاسی جدی را در تحقیقات و آموزش عالی داریم.»

دکتر محمد اقبال چودری، مدیر مرکز بین‌المللی علوم شیمی و زیست‌شناسی دانشگاه کراچی نیز در این رابطه گفت که بسیاری از رهبران کشورهای اسلامی قادر به درک این موضوع که پیشرفت بدون علم و فناوری در جهان در حال تغییر، امکان‌پذیر نیست، نبوده و این موضوع تأثیر زیادی در عقب‌ماندگی علمی جهان اسلام دارد. وی در ادامه توضیحات خود افزود: «من در این حوزه سه مشکل را مطرح می‌کنم: اول، عدم درک و اراده سیاسی، دوم وجود مسائل و مشكلات ناشی از جنگ‌های داخلی و ناآرامی‌های سیاسی و سوم ناکامی ما برای متحدشدن به‌عنوان امت مسلمان یا به‌بیان‌دیگر ناتوانی ما در ایجاد یک جنبش اسلامی برای پیشبرد علم و فناوری است.»

مانال فردون (Manal Fardon) پژوهشگر دانشگاه آمریکایی بیروت (American University of Beirut) نیز درباره دلیل عدم پیشرفت علمی کشورهای اسلامی گفت: «علم یک موضوع لوکس محسوب می‌شود که در میان جنگ و ناامنی؛ محلی از اعراب ندارد. در کشور من، منابع مالی بسیار محدود هستند و بازار با بسیاری از فارغ‌التحصیلان از دانشگاه‌های معتبر، اشباع‌شده است؛ بنابراین مقامات باید تعیین کنند که چه کسی برای تدریس وارد دانشگاه شود و چه کسی بیکار بماند. از سوی دیگر، کمبود مراکز تحقیقاتی واجد شرایط تحقیق در لبنان، مشکل جدی دیگری است که باید موردتوجه قرار گیرد.»

در کشور فلسطین اما شرایط به‌نوعی متفاوت است و به نظر می‌رسد که کمبود منابع انسانی در دانشگاه‌های این کشور وجود دارد. رامی عرفه از مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی فلسطین در این رابطه گفت که او یک آزمایشگاه علوم و صنایع غذایی مدرن در کشور خود داشت اما متأسفانه این مرکز پژوهشی به دلیل عدم وجود متخصصان ماهر، تعطیل شد.

به اعتقاد عرفه، فریب گرایی، ظرفیت کم مراکز دانشگاهی و تأکید بر آموزش به‌جای تحقیق، سه مشکل عمده آموزش عالی در فلسطین هستند. ان.جی.اوهای آمریکائی و مراکز مختلف بین‌المللی به سراغ ما آمده و بودجه در اختیار ما قرار می‌دهند اما ما تکنسین‌ها و کارشناسان کافی را در اختیار نداریم که بتوانند این مأموریت‌ها را اجرا کنند.

سحر مصطفی از پژوهشگران دانشگاه منصور (Mansoura University) در مصر تأکید کرد که اکثر دانشمندان مصری درزمینهٔ تحقیق و توسعه، دغدغه مند نیستند. آن‌ها تمرکز خود را فقط روی نوشتن مقالات گذاشته و زمان و منابع را از بین می‌برند.

دکتر محمد اقبال چودری یکی از راهکارهای خروج از این شرایط را، ایجاد شبکه‌های مجازی بین دانشمندان و پژوهشگران دنیای اسلام دانسته و گفت: «من فکر می‌کنم به‌جای انتظار داشتن بیهوده از رهبری سیاسی، می‌توان شبکه‌هایی مجازی در اینترنت از دانشمندان در رشته‌های مختلفی همچون شیمی، پزشکی، علوم اجتماعی و دیگر رشته‌ها باهدف دستیابی به اهداف مشترک ایجاد کرد.»

دکتر داتو ابراهیم جانتان (Dato Ibrahim Jantan) استاد رشته شیمی از کشور مالزی نیز در این رابطه گفت: «امروزه علم توسط کشورهای غربی کنترل می‌شود و ایجاد یک رهبری قوی لازم است تا دانشمندان مسلمان را باهم متحد سازد.»

ترجمه: احسان محمدحسینی

منبع: tribune

No tags for this post.