خلیج گرگان در انتظار سرنوشتی مشابه دریاچه ارومیه

این خلیج در سال 1354 به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز (درگلستان ومازندران) به‌ عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا ثابت شود نه فقط این خلیج، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله (پناهگاه حیات‌وحش) و تالاب بین‌المللی گُمیشان یک مجموعه ارزشمند زیست ‌محیطی است.

خلیج چهار هزار هکتاری گرگان یکی از بزرگترین مخازن آب شیرین متصل به دریای خزر نیز است و تداوم زندگی بسیاری از جانداران در بزرگ‌ترین دریاچه زمین به اتصال این خلیج با دریا وابسته است؛ خلیجی که حالا با مشکلات متعدد دست ‌و پنجه نرم می‌کند و فعالان و مسوولان محیط ‌زیست معتقدند که با ادامه روند کنونی تبدیل به نسخه دیگری از دریاچه ارومیه می شود.

عمق خلیج گرگان که در برخی نقاط به حداکثر سه متر می‌رسید، اینک دراثر رسوب‌گذاری به 1,5 متر کاهش پیدا کرده است و به‌همین‌دلیل به‌سرعت به سمت نابودی پیش می‌رود.

خلیج گرگان از لحاظ موقعیت جغرافیایی در جنوب شرقی دریای خزر و در حوزه شهرستان های بندرترکمن، بندرگز، نوکنده و بهشهر واقع است و از 60 کیلومتر طول و حداکثر 12 کیلومتر عرض برخوردار بوده و دارای امتداد شرقی – غربی است.

این خلیج از لحاظ اقتصادی و اکولوژیکی دارای اهمیت بالا و به عنوان مرکزی تفریحی و شیلاتی مورد استفاده ساکنان منطقه بوده و در بخش های تکثیر آبزیان، ماهیان استخوانی و ماهیان غضروفی و جذب پرندگان مهاجرزمستانی نقش مهمی دارد.

علل خشک‌شدن خلیج گرگان

اگر شرایط کنونی خلیج، یک پس روی ۵۰ ساله هم باشد به دلیل پنج ویژگی خاص(افزایش سرعت تبخیر و پس‌روی آب، نرخ رسوب‌گذاری بالا، گرمایش زمین، سرعت باد و ورود فاضلاب‌های خام) که خلیج در زمان کنونی نسبت به ۳۰ سال گذشته با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند باید نگران حال خلیج و نزدیک شدن آن به خشکی دایمی بود.

دوستداران محیط‌زیست و خلیج گرگان همچنین موارد زیر را نیز جزو عوامل موثر بر خشک‌شدن آن ذکر می‌کنند:

کاهش آورد رودخانه‌های منتهی به دریای خزر از جمله ولگا را که تامین‌کننده 90 درصد از آب دریای خزر بود و در سال‌های اخیر آورد این رودخانه به ۶۰ درصد کاهش پیداکرده است.

تامین نشدن حق آبه‌ی مورد نیاز خلیج از رودخانه‌‌های داخلی منتهی به خلیج به دلیل سدسازی بیشمار و افزایش جمعیت ساحل‌نشینان (گلوگاه، بندرگز، بندرترکمن و گمیشان) نسبت به سه دهه گذشته.

شغل غالب ساحل‌نشینان خلیج گرگان کشاورزی با روش‌های سنتی است که باعث مصرف زیاد آب در این بخش و کاهش آورد از طریق رودخانه‌ها به خلیج می‌شود.

کشاورزان حاشیه خلیج به کشت شالی در استان گلستان مشغول هستند در شرایطی که استان در خطر کم‌آبی قرار دارد و طبق اعلام دستگاه‌های متولی تنها ۱۲ هزار هکتار از اراضی نسقی گلستان می‌تواند تحت کشت شالی فرار بگیرد اما در سال 1395 در مجموع ۷۳ هزار هکتار از زمین‌های زراعی زیر کشت شالی قرار گرفت و در مرداد 1396 این رقم به ۹۰ هزار هکتار رسیده بود.

جز استان‌های مازندران و گیلان در سایر استان‌ها از جمله گلستان برای کشت برنج استفاده از آب‌های زیرزمینی ضروری است، به‌گونه‌ای که ۳۵۳۶۵ حلقه چاه در استان گلستان وجود دارد که در بخش شرب کشاورزی و صنعت فعال هستند، از این تعداد چاه فقط ۱۸ هزار و ۹۰۰ حلقه چاه‌های استان مجاز هستند. استفاده بیش از مقدار مجاز از آب‌های زیرزمینی منجر به تخلیه سفره‌ها و از دست رفتن مخازن، تداخل آب شور و شیرین و برهم خوردن تعادل میان نسبت ورودی به سفره و نسبت برداشت آن شده که نتیجه آن‌ها بیابان‌زایی و پدیده فرونشست خواهد بود.

دوستداران محیط‌زیست با توجه به میزان برداشت از آب‌های سطحی و زیرزمینی و دیگر عوامل بیان شده شرایط خلیج را پدیده‌ای طبیعی فرض نمی‌کنند و خواهان توجه مسئولین و کارشناسان محیط‌زیست به این ذخیره‌گاه ارزشمند محیط‌زیستی هستند چرا که ادامه روند پس‌روی در خلیج و در نهایت خشک‌شدن خلیج گرگان خسارات بسیاری را در پی خواهد داشت.

تبعات منفی خشک شدن خلیج گرگان

علی نظری، مدیر عامل آب منطقه ای استان گلستان گفت: خشک شدن خلیج گرگان دارای اثر منفی گسترده به ویژه در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی منطقه است.

وی اظهار داشت: تراز آب خلیج گرگان نسبت به دو دهه گذشته کاهش دارد و از دلایل آن می توان به پسروی آب دریا ناشی از کاهش آبدهی رودخانه ها، افزایش تبخیر سطحی، افزایش رسوبات در دهانه خلیج و کاهش بارندگی اشاره کرد.
وی تشکیل ریزگردها، اثر سوء بر حیات زیستمندان آبی و تخریب و محو اکوتوریسم را از جمله آسیب های خشک شدن خلیج گرگان ذکر کرد.
وی با بیان اینکه در اتخاذ تصمیم نهایی برای نجات خلیج گرگان، نظر و پیشنهادهای کارشناسان و ذی نفعان و حتی جوامع پیرامون آن لحاظ شده است، گفت: طرح مزبور با پایان مطالعات اضطراری نجات گرگان و پس از تامین اعتبار لایروبی کانال‌های منتهی به خلیج گرگان اجرایی خواهد شد.

خلیج گرگان در وضعیت اضطرار نیست

داودرضا عرب، مشاور نجات خلیج گرگان گفت: وضعیت فعلی تراز و کمیت آب موجود در داخل خلیج گرگان بیانگر آن است که این خلیج در حالت اضطرار نیست.

وی اظهار داشت: بالا و پایین رفتن تراز آب در دریای خزر و خلیج گرگان امری طبیعی است که در سنوات گذشته به کرات آن را شاهد بوده ایم و به عنوان نمونه در دهه 50 سطح تراز آب به یک متر پایین تر از شرایط فعلی هم رسیده بود.

وی افزود: کاهش کمی آب در خلیج گرگان نمی تواند منشاء وقوع ریزگرد شود چون طبق تحقیقات صورت گرفته گونه های شور پسند در نواحی غربی خلیج گرگان (حوالی شمال شهر بهشهر ) رشد کرده اند که به عنوان محافظ طبیعی جلوی بروز و ایجاد ریزگرد ها را خواهد گرفت.

این پژوهشگر و استاد دانشگاه در حوزه آب اظهارداشت: اگر قرار است که از خطرات وقوع ریزگرد در این حوزه در امان بمانیم باید از انجام فعالیت های مخربی همچون انجام مسابقات آفرود و اتومبیلرانی در مناطق دچار پسروی پرهیز کرده و با قرق پوشش های گیاهی ایجاد شده می توان از بروز هر گونه ریزگرد ممانعت به عمل آورد.

مشاور نجات خلیج گرگان با بیان اینکه افزایش میزان نیترات و فسفات در آب خلیج گرگان به رشد جلبک ها منجر شده است، افزود: مکانسیم اکولوژیکی حیات جلبک ها در برخی از ساعات شبانه روز باعث می شود تا به علت مرگ برخی از موجودات زنده خلیج گرگان که در حالت کلی به تغذیه گرها موصوف هستند بوی تعفن از پهنه آبی خلیج گرگان متصاعد شود. هر چند احیای مجدد چرخه های آبی بین خزر و خلیج گرگان باعث کاهش این بوها می شود اما بطور کلی آن را برطرف نمی سازد بلکه احتمال دارد به دلیل تغییر ترکیب آب و تداخل آب شور و شیرین، تبعات تغییرات کیفی آب محسوس تر شود که این موضوع نیازمند ارزیابی و بررسی بیشتر است.

به گفته عرب، طبق بررسی های صورت گرفته در صورت لایروبی کانال های حوزه خلیج گرگان، چرخه آب خلیج گرگان با دریای خزر حدود 340روز طول می کشد و نمی شود تصور کرد با لایروبی، مشکل انتشار بوی تعفن به طور کلی و در زمان اندک برطرف شود.

مشاور طرح نجات خلیج گرگان گفت: کاهش تراز آب صرفا تردد و ناوبری شناورها را با مشکل روبرو کرده است که با راهکارهای منطقی قابل جایگزین است.

راهکارهای مناسب برای نجات خلیج گرگان

شهرام فداکار، مدیرکل دفتر سواحل و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست به اثرات منفی کاهش تراز آب خلیج گرگان و قطع ارتباطات آبی بین خزر و این خلیج اشاره کرد و گفت: تشدید غلظت آلاینده ها، تغییر کیفیت آب های زیر زمینی و تشدید تعارضات به تالاب تنها بخشی از این تبعات ناگوار است.

وی در خصوص آخرین وضعیت خلیج گرگان نیز اظهار داشت: با وجود کاهش تراز آب در سال‌های اخیر، هم اکنون سطح آب دریای خزر نسبت به پایین ترین تراز آب در 500 سال اخیر که در سال 1357 اتفاق افتاده است حدود 1.3 متر بالاتر قرار دارد.

وی در بیان راهکارهای نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله به مقوله انتقال مصنوعی آب به این دو پهنه آبی اشاره کرد و گفت: در این خصوص کارشناسان راه های مختلفی را پیشنهاد می کنند.

وی افزود: انتقال آب دریا از طریق لوله کشی روبه‌روی جزیره اسماعیل سای، ایجاد سایت پمپاژ آب دریا به داخل خلیج گرگان از طریق لوله کشی بر روی زبانه میانکاله، تخلیه پساب نیروگاه نکا در خلیج گرگان شامل حفر کانال و لوله گذاری و پمپاژ آب به داخل خلیج گرگان از طریق بندر امیرآباد از جمله راه های پیشنهادی کارشناسان است.

مدیرکل دفتر سواحل و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست به یکی دیگر از راهکارهای نجات خلیج گرگان و تالاب میانکاله اشاره کرد و گفت: انتقال ثقلی آب به خلیج گرگان و تالاب میانکاله به عنوان راهکار دیگر پیش روی ما قرار دارد که برای این امر اجرای لایروبی، خاکبرداری و بهسازی کانال ها پیشنهاد شده است

فداکار با بیان این نکته که برخی از کارشناسان بر این عقیده هستند که نباید هیچ گونه اقدام عملیاتی و اجرایی اضطراری برای خلیج گرگان لحاظ کرد، افزود: این عده معتقدند صرفا اقداماتی مانند عملیات در حوزه آبخیز تالاب، کنترل سیلاب و رسوب در مناطق بالادست و ایجاد پوشش گیاهی به وسیله گیاهان بومی می تواند مشکلات خلیج گرگان را مرتفع سازد.

گزارش: فرزانه صدقی

 

 

No tags for this post.