خشکی دریاچه‌ها؛ ارمغان مدیریت ناکارآمد
علاوه بر منابع زنده، از نظر ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیر بستر این دریا پس از خلیج فارس و سیبری، مقام سوم را به خود اختصاص داده است. همچنین دریای خزر یکی از پتانسیل های حیاتی ایجاد هزاران فرصت شغلی برای ساکنان این منطقه و مناطق همجوار بوده و منبع اصلی درآمد آنها محسوب می شود که از برکات حیات این بوم سازگان ارزشمند است. ویژگی های بارز اکولوژیکی، غنای چشمگیر ژنتیکی و تنوع بی همتای زیستی و همچنین موقعیت خاص استراتژیک آن در طی ادوار تاریخی، در بستر رخداد های سیاسی و طیف گوناگون فرهنگ ها، سنت ها، آداب و رسوم و در خلق فرصت های درخشان اقتصادی اجتماعی در سطح منطقه و جهان، به خوبی آشکار شده است.
اما چند سالی است عوامل متعددی مانند تغییرات اقلیم، دخالت انسان در حوضه آبریز خزر، انواع آلودگی ها و پساب های صنعتی، خانگی، کشاورزی و صید بی رویه حیات بزرگترین دریاچه جهان را تهدید می کند اکنون نیز چند سالی است نوسانات تراز آب خزر مشکلاتی را برای حاشیه آن از جمله تالاب های وابسته به خزر و از همه مهمتر خلیج گرگان به عنوان تنها خلیج ایرانی دریای خزر ایجاد کرده است.
البته این مشکلات فقط متوجه بخش ایرانی دریای خزر نیست بلکه تمام کشورهای حاشیه خزر به نوعی با این مشکلات درگیر هستند. بر این اساس 21 مرداد که کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران میان پنج کشور حاشیه خزر به امضا رسید را روز دریای خزر نامیدند. حال نا خوش دریای خزر و واکاویی علت اصلی خشک شدن سایر دریاچه های ایران باعث شد تا گزارشی پیرامون این مساله ترتیب دهیم که در ادامه آن را می خوانید.
آینده ناخوش خزر تا سال ۲۱۰۰
دریای خزر نیز به‌عنوان بزرگترین حوضه آبی محصور در خشكی پس از جدا شدن از دریای سیاه در پلیوسن میانی (حدود 5 میلیون سال پیش) چرخه های متعدد نوسان تراز آب را تجربه کرده، به‌طوری كه مساحت آن از یك میلیون كیلومتر مربع تا یكصد و پنجاه هزار كیلومتر مربع در نوسان بوده است و دامنه تغییر تراز آب بیش از سیصد متر تخمین زده می‌شود. اثرات تغییر تراز آب به سرعت در ناحیه ساحلی ثبت می شود.
طی سالیان مختلف دریای خزر دستخوش نوسانات شدیدی بوده اما اکنون افزایش دما، بالا رفتن تبخیر و تغییر در پوشش برفی حوزه ولگا، احداث سدها تاثیر بسیار زیادی بر تراز آبی خزر داشته اند
حمید علیزاده لاهیجانی، معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، فعالیت‌های انسانی را به عنوان یکی از عوامل کاهش تراز آب خزر عنوان کرد و گفت: احداث سد روی رودخانه های منتهی به خزر تاثیر بسیار زیادی بر تراز آبی آن داشته و اگر سدها باز شوند تراز آب یک متر بالاتر خواهد آمد.
وی افزود: افزایش دما، بالا رفتن تبخیر و تغییر در پوشش برفی در حوزه ولگا از دیگر عوامل نوسات تراز آب خزر است.
وی با اشاره به اینکه 4 سانتی‌متر از تراز خزر مربوط به تغییرات دمای آب در فصول مختلف است، ادامه داد: سیلاب تاثیر بسیار زیادی در افزایش تراز دارد به طوری که سیلاب های فصلی می توانند تا 40 سانتی‌متر تراز آب را افزایش دهند.
وی عنوان کرد: تاریخ نشان می دهد دریای خزر همواره دستخوش نوسانات شدیدی بوده است به طوری که شدیدترین کاهش تراز آب 8 هزار سال پیش رخ داد که بر اثر آن خزر شمالی، مرداب انزلی و تمام تالاب ها و خلیج حاشیه خزر خشک شدند، بعید به نظر می رسد که چنین کاهش ترازی دوباره تکرار شود.
خشک شدن بیش از ۹۵ درصد مساحت تالاب میان کاله
همایون خوش‌روان، مدیر گروه پژوهش مدیریت محیط زیست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با تاکید بر اینکه در قرن بیست و یک خشک شدن تالاب‌ها یک نگرانی عمده برای استان‌های ساحلی به شمار می‌آید، گفت: بیش از ۹۵ درصد مساحت تالاب میان کاله خشک شده است. برآوردها و بررسی‌ها نشان می‌دهد که احتمال بروز گرد و غبار نیز در این منطقه به دلیل خشکی تالاب وجود دارد.
وی گفت: سرعت افزایش و کاهش تراز سطح آب دریای خزر نشانه این است که دریای خزر به لحاظ رفتار دینامیکی با اقیانوس‌ها متفاوت است. از ۱۹۹۵ تاکنون ۱۴ سانتی‌متر اختلاف سطح داریم.
وی با اشاره به اینکه از سال ۲۰۰۰ تغییرات تراز سطح دریای خزر با سرعت کم یا زیاد در حال وقوع است، گفت: در سال ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ سطح تراز دریای خزر با سرعت بالایی افت پیدا کرد.
خوش روان گفت: اعداد ثبت شده در مورد نرخ تغییرپذیری سالانه سطح تراز دریای خزر از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷ نشان می‌دهد که اتفاقات و تغییرات انسانی در نوسانات خزر تاثیرگذار بوده است بنابراین باید به این پرسش اساسی پاسخ دهیم که آیا تغییرات نوسانات خزر صرفا ناشی از تغییر اقلیم است یا فعالیت‌های انسانی؟ وزارت امور خارجه باید در این زمینه ورود کند.
وی اظهار کرد: در سال ۲۰۱۷ اختلاف تراز میانگین سالانه دریای خزر ۲۷ سانتی‌متر بوده که نسبت به سال قبل آن ۳.۸۶ سانتی‌متر کاهش داشته است.
وی با اشاره به تاثیر گرمایش زمین در نوسانات دریای خزر گفت: گرمایش زمین باعث افزایش حرارت سطحی خزر شده است و همین موضوع در افزایش میزان تبخیر و کاهش فزایند سطح دریای خزر تاثیر گذاشته است.
تهران در معرض خطر غبار‌های سمی
جبار کوچکی نژاد، نایب رییس فراکسیون محیط زیست و توسعه پایدار مجلس به خبرنگار خانه ملت گفت: دراکثر مناطق کشور ما تالاب‌ها و دریاچه‌ها به دنبال فعالیت‌های کشاورزی نامناسب خشک شدند. هم اکنون هیچ کدام از دریاچه‌های کشور شرایط مساعدی ندارند، دریاچه ارومیه، تالاب‌ها و دریاچه نمک قم از طی چند سال گذشته درمسیر نابودی قرارگرفته اند؛ متاسفانه حال روز فعلی دریاچه‌های کشور حکایت از مدیریت ناکارآمد حوزه محیط زیست از ادوار گذشته تاکنون دارد، ضمن اینکه خطرات زیست محیطی برای منابع آبی خشک شده به مراتب بیشتر از یک منبع آبی زنده، اما آلوده است.
نماینده مردم رشت درمجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه خشکی تمامی دریاچه‌های کشور و تالاب‌ها از جمله مرداب انزلی و دریاچه نمک قم برای مردم این منطقه از جمله ساکنان تهران خطرات محیط زیستی بسیاری به دنبال دارد، افزود: به طورحتم جداسازی مواد سمی در خاک حاصل از خشکی دریاچه‌ها بسیار کارسخت و زمان بری بوده و حتی می‌توان گفت که غیرممکن است، لذا به هرطریقی باید از افزایش آلودگی‌های زیست محیطی درمنابع آبی جلوگیری کرد؛ متاسفانه درهیچ نقطه از دنیا همانند کشورمان نسبت به حفظ محیط زیست و تالاب‌ها اهمال کاری و بی توجهی نمی‌شود.
کوچکی نژاد با بیان اینکه همانند دریاچه نمک درقم دریاچه‌های دیگری درکشور‌های دنیا فعالیت می‌کنند، تصریح کرد: درتمامی نقاط دنیا اگر مساله‌ای سبب خشکی محیط زیست شود، به طورحتم از آن جلوگیری می‌کنند؛ حتی اگر تولید یک ماده غذایی یا کشاورزی باشد؛ اما دراکثر مناطق کشورما تالاب‌ها و دریاچه‌ها به دنبال فعالیت‌های کشاورزی نامناسب یا صنایع آب بر در شرایط نامناسبی قرارگرفتند، بارها به مسئولان درخصوص جلوگیری از فعالیت برخی صنایع غیر ضرور درمحل دریاچه‌ها و تالاب‌ها هشدار‌های لازم داده شده، حتی تاکید شده که رشد و توسعه برخی تولیدات کشاروزی را در این مناطق باید متوقف کرد؛ اما متاسفانه نسبت به این حوزه کسی توجهی نمی‌کند.
وی با اشاره به اینکه آب و هوای منطقه و عملکرد‌ها درحوزه کشاورزی شرایط تالاب‌ها را روز به روز نامناسب‌تر می‌کند، گفت: هم اکنون برای احیاء دریاچه ارومیه اقدامات قابل قبولی انجام شده و درمحل ورودی آب به این دریاچه عملکرد‌ها مناسب بوده است اما درمنابع آبی دیگر چه تالاب‌ها و دریاچه نمک قم تاکنون اقدام موثری صورت نگرفته است؛ بنابراین اگر مسوولان دولتی درکشورمان نمی‌توانند دراین راستا کاری کنند، حداقل می‌توانند از تجربیات کشورهای دیگر استفاده کنند؛ نمونه دریاچه نمک درکشور‌های دیگر نیز وجود دارد، اما شرایط آنها همانند دریاچه‌های ایران نیست، چرا که درکشورما هیچ گاه محیط زیست دراولویت اول نبوده است.
خشکی دریاچه‌ها و تالاب‌ها؛ ارمغان مدیریت ناکارآمد
بر اساس بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس ۷۵ درصد تالاب‌ها در معرض خشک شدن و حدود ۸۵ درصد مساحت تالاب‌ها از بین رفته است.
زهرا ساعی، عضو فراکسیون محیط‌زیست مجلس درباره خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها گفت: تالاب‌ها و دریاچه‌ها در کشور وضعیت خوبی ندارند. مانند دریاچه بزرگ ارومیه که یکی از دریاچه بزرگ دنیا است یا تالاب‌های هورالعظیم و انزلی که همگی رو به خشکی پیش می‌روند. حتی برخی دریاچه‌ها و تالاب‌ها هم مرز بحران را رد کرده‌اند. این در حالی است که ایران جزو یکی از کشورهای بود که در حوزه نگهداری تالاب‌ها و دریاچه‌ها در دنیا نقش ویژه و برجسته‌ای داشت. آنچنان که ایران کنوانسیون بین‌المللی رامسر را پایه‌گذاری کرد. منتها در دهه‌های اخیر برخی عوامل دست به دست هم داده که شرایط خوبی برای دریاچه‌ها و تالاب ایران متصور نیست. گرچه برنامه‌هایی در حال انجام است، اما واقعا کافی نیست.
وی افزود: موضوع خشکی دریاچه‌ها و تالاب‌ها چند علت عمده دارد. سدسازی بی‌رویه و توسعه اراضی کشاورزی بدون برنامه‌ریزی از جمله اقدامات نادرستی که موجب شده تالاب‌ها و دریاچه‌ها خشک شوند. همچنین توسعه صنایع در کنار عرصه‌های آبی و برداشت بی‌رویه از چاه‌های کشاورزی نیز به خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها دامن زده است. از سوی دیگر، بحث حقابه‌ها مطرح است که باید به تالاب‌ها بدهند، اما این امر به درستی اتفاق نمی‌افتد. وقتی حقابه داده نشود تالاب‌ها خشک خواهند شد. این در حالی است که باید چیزی را جایگزین اقتصاد مناطق کرد، چون اقتصاد برخی مناطق براساس کشاورزی تعریف شده است.
وی اظهار کرد: مشکلات تمام تالاب‌ها و دریاچه ها نبود مدیریت صحیح و برنامه‌ریزی دقیق است. در واقع یک شبه که تالاب‌ها و دریاچه‌ها خشک نمی‌شوند، بلکه یک روندی داشته که بارها کارشناسان زیست محیطی به آن هشدار داده و گفته اند که اتفاقات بدی پیش‌رویمان است. در مورد خلیج گرگان هم همینطور. بالاخره زنگ خطر آن به صدا درآمد. متاسفانه تاکنون برنامه درستی صورت نگرفته تا جلوی خشکی خلیج گرگان گرفته شود. در مقاطعی بحث اعتبارات مطرح بود.
وی بیان کرد: با این حال اکنون وضعیت خلیج گرگان اضطراری است و اگر خشکسالی اتفاق بیفتد؛ مشکلاتی ایجاد می‌شود که کشور را درگیر می‌کند. باید بتوانیم مدت خشک شدن این خلیج را طولانی و ترمیم کنیم. از سوی دیگر، دولت‌های کشورهای اطراف دریای خزر برای نجات خلیج گرگان فعالند، چون می‌دانند که تبعات زیست محیطی آن وارد کشور خودشان می‌شود. آنها به فکر هستند که مانع تبعات خشکی این خلیج شوند، اما کشور ما کم کاری می‌کند.
گزارش: فرزانه صدقی
No tags for this post.
