مقابله با خشکسالی به روش های باستانی

پژوهش های دو محقق به نام اوا کپت جین (Eva Kaptjin) در موسسه سلطنتی تحقیقات علوم طبیعی بلژیک و کرستین براون (Kerstin Braun) پژوهشگر دوره پسادکتری در رشته مطالعات اقلیمی باستانی در دانشگاه ایالتی آریزونای آمریکا نشان دهنده شواهدی از امکان استفاده از تکنیک های باستانی برای مقابله با تغییرات آب و هوایی است.

باید در نظر داشت که برای احیای دوباره روش های تحصیل منابع آب در دوران باستان باید مطالعات دقیقی از منظر باستان شناسی، زمین شناسی و مطالعه شرایط ساختار زمین انجام داده و آن را با شرایط امروزی تطبیق داد. در این میان استفاده از ظرفیت های مردم بومی و محلی می تواند بسیار موثر بوده و انطباق این روش ها را در دوران امروزی ساده تر کند.

 در این مطالعات مشخص شد که چگونه جوامع انسانی در زمان های گذشته خود را با شرایط مختلف آب و هوایی تطبیق داده و در این مسیر چه تکنیک هایی با موفقیت همراه شده و چه روش هایی با شکست همراه شده بود. بر این اساس، تکنیک های مدیریت منابع آب توسط انسان های دوران باستان عمدتا بر سطوح بومی استوار بوده و بر خلاف بسیاری از پروژه های امروزی مدیریت منابع اب که مشتمل بر سدهای بزرگ و تغییر مسیر رودها می شود، این روش های محلی به مراتب ارزان تر و با ثبات تر بوده و نیازمند مراقبت از منابع آب مناطق دور دست نیست.

بر اساس گزارشی که به تازگی در environmentalresearchweb  منتشر شد، باید در نظر داشت که بسیاری از جنبه های زندگی انسان در مطالعات و شواهد باستان شناسی، تاثیر مستقیمی نداشته و برای نمونه مواردی مانند باورهای مذهبی، نظام مندی اجتماعی و … را نمی توان به طور دقیق از شواهد فیزیکی باقی مانده استنباط کرد. اما مواردی از قبیل کشاورزی و روش های آبیاری دارای قابلیت مطالعه بوده و می تواند امروزه نیز به طرز موفقیت آمیزی مورد استفاده قرار گیرند. در این میان فهم درست فرهنگ اجتماعی جوامع باستانی برای شناخت این روش ها، تاثیر به سزایی دارد.

در این مطالعات، کپت جین به بررسی شهرهای باستانی منطقه تاباسکو (Tabasco) در کشور مکزیک پرداخته است که دولت محلی در تلاش برای  احیای روش های سنتی و باستانی برای مدیریت منابع آب است. در این منطقه مرداب ها، تالاب ها و دریاچه های باستانی و روش های کهن مدیریت منابع آب این مناطق مورد بررسی و توجه قرار گرفت. این روش ها برای مدت زمانی طولانی توسط اقوام باستانی مایا و آزتک ها برای کشاورزی استفاده شده بود و نتایج مناسبی در پی داشت. در این سیستم از الگوی موسوم به Chinampas برای آبیاری مزارع استفاده می شد که در آن واحدهای کوچک مستطیل شکل در کنار منابع آب تحت زراعت قرار گرفته و آبیاری می شدند.

گفتنی است نخستین تلاش برای ایجاد دوباره این  روش های سنتی ، بدون در نظر گرفتن مطالعات باستان شناسی و به کمک بولدوزر انجام شدکه موفقیت آمیز نبوده و در آن ملاحظات کشاورزی سنتی لحاظ نشده بود.

این تلاش منجر به برداشت ناپایدار و عدم انطباق بین محصولات تولید شده و خواسته های بازار شده و در دور بعدی مطالعات، مردم محلی توانستند این روش را با استفاده از الگوهای سنتی احیا کرده و نتیجه مورد نظر خود را بگیرند.

مثال دوم برای استفاده موفقیت آمیز از الگوهای باستانی مدیریت منابع آب برای مقابله با تغییرات اقلیمی، در منطقه Cochas پرو مشاهده می شود که در آن از عوارض طبیعی فرورفته در سطح زمین توسط اینکاها استفاده شده و آب های ناشی از نزولات جوی در آن جمع آوری شده و مورد استفاده قرار می گرفت. در این مطالعات با همکاری مردم محلی، این روش مجددا احیا شده و نتایج قابل توجهی از آن به دست آمد.

گفتنی است در شهریور ماه سال جاری نیز شاهد انتشار خبری در وبسایت nature  بودیم که بر اساس آن این موضوع در خاور میانه نیز مورد مطالعه قرار گرفته و تیمی از مهندسان و باستان شناسان اردنی با احیا و بازسازی مدل های مبتنی بر مدیریت و ذخیره سازی آب در  دوران باستان موفق شدند تا بخشی از آب مورد نیاز یکی از شهرهای این کشور را تامین کنند. در این پروژه از کانال ها و مخازن باستانی استفاده شد. باید توجه داشت که خشکسالی در خاورمیانه به عنوان تهدیدی جدی برای مردم این منطقه به شمار رفته و پیش بینی می شود مردم این سرزمین در آینده ای نزدیک با بحران آب رو به رو خواهند شد.

متاسفانه پژوهشگران در مطالعات خود دریافته اند که این شرایط بحرانی در منطقه خاورمیانه بر اثر گرمایش زمین وخیم تر شده و تغییرات آب و هوائی سبب تقلیل رفتن هر چه بیشتر منابع آبی در منطقه می شود که تنها راه حل پیش رو، استفاده از فناوری های جدید و توسعه پژوهش های مربوط به مدیریت بحران آب و بازیافت آن است.

ثمر تلوزی (Samer Talozi) پژوهشگر و متخصص دانشگاه اردن با کمک شهردار شهر ام الجمال در کشور اردن موفق به بازسازی و احیا سیستم جمع آوری و توزیع آب باستانی شده است که توسط ساکنان این سرزمین در سال 90 پس از میلاد ساخته شده بود. در این سیستم باستانی آب های ناشی از نزولات جوی در زمستان و آب های جاری شده از کوهستان های سوریه در ده کیلومتری شمال شهر، از طریق کانال هایی ساخته شده از سنگ بازالت به مخازن سنگی منتقل شده و در تابستان مصرف می شوند. مردم این منطقه به مدت هشتصد سال از این سیستم در دوران روم باستان، بیزانس و قرون اسلامی استفاده کرده و به آب دسترسی داشته اند. این روند تا سال 900 پس از میلاد که شهر متروکه شده و سکنه آن به مناطق دیگری کوچ کردند، ادامه داشت. امروزه کسانی که در اطراف خرابه های باستانی این تاسیسات زندگی می کنند تقریبا به طور کامل به چاه های عمیقی  که پس از سال 1990 حفاری شده وابسته بوده و اعتقاد دارند آب چشمه ها شور بوده و بوی بدی دارد.

این پروژه موفقیت آمیز در سال جاری به سرپرستی برت دی وریس (Bert de Vries) باستان شناس آمریکائی ادامه یافته و پیش بینی می شود دست کم 10 درصد از آب مورد نیاز مردم شهر از طریق این سیستم تامین شود. وی در این رابطه اعلام کرد: «طبیعتا اگر مردم به استفاده از آب های سطحی اقدام نکنند، کشاورزی از بین رفته و با خشکی بیشتری رو به رو می شویم.»

در این میان باید در نظر داشت که برای احیای دوباره روش های تحصیل منابع آب در دوران باستان باید مطالعات دقیقی از منظر باستان شناسی، زمین شناسی و مطالعه شرایط ساختار زمین انجام داده و آن را با شرایط امروزی تطبیق داد. در این میان استفاده از ظرفیت های مردم بومی و محلی می تواند بسیار موثر بوده و انطباق این روش ها را در دوران امروزی ساده تر کند.

در خاتمه لازم به توضیح است که در شرایط خاص خاورمیانه، کشور ما نیز با بحران آب رو به است و در این میان طی سال های گذشته شاهد استفاده بی رویه از منابع آب زیر زمینی هستیم و طی شرایطی که بسیاری از کشورهای منطقه در پی استفاده از فناوری های مدرن برای حفظ و مدیریت بحران آب و استفاده بهینه آن در کشاورزی هستند، در ایران شاهد استفاده از روش های سنتی آبیاری کشاورزی، سد سازی و انتقال آب بوده و هیچ توجهی به مدیریت و بازیافت در این حوزه نداریم. از سوی دیگر تجربه مشابه در کشور اردن که بر پایه آثار باستانی و فناوری های سنتی حفظ و مدیریت آب شکل گرفته می تواند روشی ایده ال برای الگوپذیری محسوب شده و در ایران با تکیه بر ساختارهایی همچون قنات ها و آب انبارها می توان بخشی از مدیریت آب را به ویژه در حوزه انتقال آب به مناطق کویری بدون خطر تبخیر، انجام داده و از منابع آب به طرز بهتری استفاده کرد. بدون شک اگر هم اکنون در اندیشه بازیافت و مدیریت منابع آب در ایران نباشیم، طی دهه آینده با چالش هایی جدی رو به رو خواهیم شد.

 

دکتر احسان محمدحسینی، باستان شناس

No tags for this post.