معماری ما چه سهمی در اتلاف انرژی دارد؟
یکی از اهداف اولیه ساخت هر بنا، پاسخگویی به نیازهای مردمی است که قرار است از آن بنا استفاده کنند. در گذشته به علت عدم دسترسی راحت و آسان به منابع انرژی انسان‌ها بنا به جبر روزگار وادار می‌شدند تا با شرایط اقلیمی محیط خود سازگاری پیدا کنند. درحقیقت این انسان‌ها بودند که خود را با دشواری‌ها و محدودیت‌های آب‌وهوایی و کاستی انرژی تطبیق می‌دادند. در همین راستا است که یکی از مهم‌ترین اهداف معماری در گذشته تأمین نیاز مردم به انرژی گرمایشی و سرمایشی تعریف شده است. آن‌ها خانه‌های خود را به‌گونه‌ای می‌ساختند که در تابستان خنک و در زمستان گرم باشد. به همین ترتیب شکل سازه‌های مناطق مختلف ایران از لحاظ اقلیمی، متفاوت است و بر اساس نیازهای موجود در هر منطقه فرم منحصر به فرد خود را دارا است.
به‌عنوان مثال در مناطق کویری، بادگیرها توسعه داده شده‌اند چراکه این سازه‌ها باد کویری را به داخل بنا هدایت می‌کردند و فضا را در تابستان‌ها خنک می‌کردند. آب‌انبارها و یخ انبارهایی که در زیر زمین ساخته می‌شدند به‌عنوان خنک‌کننده هوای گرم کویری کاربرد داشته‌اند. این سازه‌ها کمک می‌کردند تا در فرآیند تبخیر رطوبت، با جذب حرارت، گرمای محیط کاهش پیدا کند. ساخت زیرزمین‌ها و همین‌طور چهارطرفه بودن خانه‌ها نیز راهی برای کاهش گرما و خنک نگه داشتن بیشتر فضا در مناطق کویری کشور بوده است.
در مناطق سردسیر که معمولاً روزهای بسیار گرمی را در تابستان دارند، اما دیوارهای خانه‌ها بسیار ضخیم ساخته می‌شدند. ضخامت زیاد دیوارها باعث می‌شده که در تابستان مانند عایقی میان گرمای بیرون و فضای داخل خانه عمل کنند و به خنک ماندن فضای داخلی کمک می‌کرده‌اند و در زمستان نیز مانع برون‌رفت گرما از داخل به خارج خانه‌ها بوده‌اند. ایوان‌ها و تراس‌هایی که جلوی ساختمان‌ها بنا می‌شده‌اند، درحقیقت نقش شکنندۀ آفتاب را داشته‌اند و مانع از تابش مستقیم آفتاب بر دیوارهای خانه می‌شده‌اند. این ایوان‌ها در کنار آن دیوارهای ضخیم در تابستان مانع ورود بیش از اندازه گرما به داخل خانه‌ها می‌شدند و در زمستان با دیواره‌های نیمه‌چوبی خود حکم یک فضای نیمه‌بسته را داشته‌اند و از شدت سرما کم می‌کرده‌اند.
استفاده از درختان خاص هر منطقه نیز همواره راهی برای بهبود وضعیت انرژی در معماری ایرانی بوده است. به‌عنوان نمونه، در بسیاری از قسمت‌های دامنه‌های جنوبی البرز که مناطق برف‌گیری هم هستند، درختان بلند سایه‌اندازی مانند تبریزی، سپیدار، کبوده و … کاشته شده‌اند. این درختان دارای چندین کارکرد هستند، اولاً نقش حصار برای بنا را ایفا می‌کرده‌اند، دوم آن‌که با قرارگیری در جنوب ساختمان‌ها و به دلیل داشتن برگ زیاد در تابستان‌ها مانع تابش شدید آفتاب به خانه‌ها می‌شدند و سوم این‌که با ریزش برگ این درختان در زمستان‌ها، آفتاب به بنا تابیده می‌شده و گرمای خانه را تا حد زیادی تأمین می‌کرده و مصرف انرژی را کاهش می‌داده است.
در جنوب ایران به دلیل گرمای شدید هوا هورها نقش حیاتی داشته‌اند چراکه با تبخیر آب گرمای محیط را جذب کرده و از شدت آن می‌کاستند. رواج خانه‌های حصیری که رطوبت را به خود جذب می‌کنند نیز به همین منظور بوده است.
به همین ترتیب می‌بینیم که در گذشته در هر منطقه ایران، مصالح مورد استفاده ساخت بنا، محل ساخت بنا و نوع معماری آن منطبق با نیازهای اقلیمی آن منطقه انتخاب می‌شده و این انتخاب بر اساس طبیعت آن‌جا شکل می‌گرفته است. اما با کشف نفت و در دسترس قرارگرفتن بیشتر و بیشتر انرژی و توسعه تکنولوژی و مهندسی، ما به غلط تصور کرده‌ایم که در ساخت بناها و تأمین انرژی مورد نیاز آن‌ها دیگر به این راهکارهای سنتی مبتنی بر طبیعت و سازگار با آن نیازی نداریم. این تصور نابه‌جا شاید برای مدت محدودی جوابگوی شرایط زندگی مردم بوده باشد، اما با افزایش جمعیت، بروز تغییرات اقلیمی، افزایش انواع آلودگی‌ها و کاهش منابع انرژی باعث شده است که تهدیدهایی جدی برای زندگی امروزه مردم به وجود آید. به همین دلیل وادار شده‌ایم که دوباره به همان راهکارهای سنتی منطبق با طبیعت رجوع کنیم و مصرف انرژی را کاهش دهیم، چراکه ادامه روند فعلی هم از نظر اقتصادی و هم به دلیل افزایش آلاینده‌ها و مضرات محیط‌زیستی به ضرر ما تمام خواهد شد.
هرچند که شاید امروزه بسیاری از روش‌ها و راهکارهای قدیمی در معماری امروز برای ما قابل اجرا نباشند، اما می‌توان راهکارهای جدید و امروزی مبتنی بر همان دستاوردهای قدیمی ارائه کرد. مثلاً برای خنک‌تر نگه‌داشتن خانه‌ها در تابستان به‌جای ساختن دیوارهای ضخیم می‌توان دیوارهایی ساخت که در آن‌ها یک لایه ضخیم عایق به کار رفته است. یا می‌توان در رویۀ خارجی دیوارها از روکش‌هایی استفاده کرد که بازتابانندۀ نور خورشید هستند. به این طریق انرژی کمتری برای خنک کردن خانه‌ها در تابستان استفاده می‌شود. همچنین می‌توان با استفاده از پنجره‌های دوجداره در زمستان از اتلاف انرژی گرمایی داخل خانه جلوگیری کرد. اشکال به‌روز و مدرن بادگیرها را می‌توان به کار گرفت و از انرژی باد برای خنک کردن فضای خانه‌ها استفاده کرد.
این‌ها تنها نمونه‌هایی از روش‌های جدید قابل استفاده در معماری روز جهان هستند که به کاهش مصرف انرژی کمک می‌رسانند. اما در معماری کشور ما تا به حال به‌شکل فراگیر و گسترده استفاده نشده‌اند، چراکه به دلیل داشتن منابع نفتی نیاز صرفه‌جویی در مصرف انرژی را احساس نکرده‌ایم. اما شاید چندان هم دور نباشد روزی که مجبور شویم این روش‌ها را در معماری ایرانی به شکل فوری و ضربتی به کار بندیم، چراکه هم منابع نفتی پایان‌پذیرند و هم نمی‌توان نفت را برای همیشه سوزاند.
No tags for this post.
