راه حلی برای تامین سرمایه‌های فضایی
صنعت فضایی، نیازمند سرمایه
صنعت فضایی در عین حال که بسیار اقتدار آفرین است و می‌تواند بخش‌های مختلف فناوری و اقتصاد یک کشور را متحول کند، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های حجیم و بلند مدت نیز دارد. نیاز به این حجم بالای سرمایه‌گذاری‌ها به خصوص در ابتدای راه، باعث شده است که هر کشور نتواند در ابعاد مختلف فناوری فضایی پیشرفت کرده و موفقیت‌هایی را بدست آورد. در تعداد انگشت‌شمار ابرقدرت‌های فضایی دنیا که صاحبان اصلی صنعت و فناوری فضایی به حساب می‌آیند، توانایی سرمایه‌گذاری‌های کلان و بلندمدت اولیه وجود داشته و سردمداران دولتی در چنین اقداماتی کاملا توجیه شده بودند و هستند.
از طرفی بعضی از کشورهایی که بنا به دلایل مختلف توفیق لازم را برای برداشتن این گام اولیه داشته‌اند، لزوما تا انتهای کار آن را ادامه نداده و پس از چند شکست، از عهده مخارج سنگین بر نیامده و یا انتقادات مخالفان باعث قطع سرمایه لازم برای ادامه کار آنها شده است.
یک مثال بارز در این زمینه اتحاد جماهیر شوروی سابق است که در کوران جنگ سرد با توجیه برتری در مقابل آمریکا و پیشروی در یک مسابقه فضایی، پیشرفت‌های اولیه بسیار خوبی در صنعت و فناوری فضایی داشت و ارمغان آن، برتری نسبت به فناوری پیچیده و گران‌بهای فضایی غربی بود که قسمتی از این برتری، هنوز هم باقی مانده است.
اما به تدریج عدم تدبیر تصمیم‌گیران این کشور، کار را به جایی رساند که پس از سه شکست بسیار سنگین در پرتاب ماهواره مخابراتی، ولادمیر پوتین رییس جمهور روسیه، شخصا هیاتی را مامور بررسی علت افت شدید صنعت پرتاب روسیه کرد.
آسیب‌های عدم توجه
در کشور ما نیز با وجود شروع خوب در فناوری فضایی، عدم تزریق به موقع بودجه به ارگان‌های ذیربط، باعث ایجاد مشکلاتی جبران ناپذیر گردید که از دست رفتن برخی موقعیت‌های مداری یکی از آنهاست. به علاوه با توجه به اینکه عمر پروژه‌های فضایی عموما از دوران چهارساله یا حتی هشت ساله متداول دولت‌ها بیشتر است، وابستگی سازمان فضایی کشور و دیگر ارگان‌ها به بودجه دولتی و تغییر سیاست‌ها در میان راه و حین اجرای پروژه‌ها، همواره مشکلی ویرانگر برای پیشرفت این صنعت بوده است.
راه حل چیست؟
البته هر مشکلی راه حلی نیز دارد. علم مدیریت و اقتصاد برای مشکل ذکر شده نیز راه حلی پیشنهاد می‌کند و می‌توان این راه حل را با تحلیل وضعیت بازار اقتصاد جهانی ماهواره‌های تجاری، بهتر توضیح داد.
بر اساس آخرین گزارش‌های منتشر شده در زمینه درآمد صنعت ماهواره در جهان در دراز مدت، این صنعت رشد بسیار زیادی (حدود ۱۱ درصد) دارد. به عبارت دیگر کار در صنعت فضایی علاوه بر مسائل راهبردی و قدرت ملی، از نظر اقتصادی نیز توجیه خوبی دارد. اما نکته اصلی، توزیع درآمد در قسمت‌های مختلف این فناوری است. بطور مثال در سال 2013، تنها سه درصد از درآمد این صنعت در پرتاب ماهواره و 8 درصد در ساخت ماهواره متمرکز بوده است که بالاترین هزینه و سطح علمی را می‌طلبد. در مقابل صنعت تجهیزات ایستگاه زمینی که جنبه علمی و تجاری دارد، 28 درصد درآمد را به خود اختصاص داده است و در نهایت ارائه خدمات ماهواره‌ای که دانش مورد نیاز در آن عموما در سطح یک تکنسین (کارشناس) است و بیشتر به تکنیک‌های بازاریابی و تجاری متکی است، 61 درصد این درآمد را به خود اختصاص داده است!
به عبارت دیگر، درصد زیادی از دانش و ریسک این حوزه توسط با سوادترین افراد شاغل در این حوزه تحمل می‌شود و گاهی نتیجه ۴ تا ۷ سال طراحی ماهواره و سال‌ها طراحی موشک در دقایق اولیه پرتاب با یک انفجار نابهنگام، نابود می‌شود، ولی در مقابل در صورت موفقیت سود آن به جیب اپراتورها می‌رود.
حال تصور کنید سازمانی (مثل سازمان فضایی ایران) که صرفا در قسمت نیازمند دانش بالا و ریسک بالا و هزینه بالای این صنعت کار می‌کند، چگونه می‌تواند توقع پیشرفت داشته باشد. مهم‌تر اینکه حضور در صنعت فضا با پرتاب موفق یک ماهواره به پایان نمی‌رسد و نیاز به ماهواره جایگزین و حفظ موقعیت مداری در کلیه باندها و سایر امور لازم، بودجه‌های بعدی را می‌طلبد.
به همین دلیل ایده اپراتوری ماهواره که بطور خلاصه می‌توان آن را بازاریابی فضای ترانسپاندرها نامید، به عنوان قسمتی مهم برای تامین هزینه‌های پروژه‌های ماهواره‌ای، مطرح می‌شود.
با این توضیح، به راحتی فلسفه ایجاد شرکت‌هایی مثل یوتلست و گلوب‌کست را در کنار آژانس فضایی اروپا می‌توان درک کرد. شاید بد نباشد به این نکته اشاره کنیم که تنها با هزینه اجاره طول عمر یک ترانسپاندر از چندین ترانسپاندر ماهواره عظیم هات‌برد، می‌توان ماهواره رزرو (جایگزین) آن را ساخت و حدود بیست درصد هم سود برای سهام‌داران کنار گذاشت.
علاوه بر آن، از نظر مکانیزم کنترل بازار نیز این قدرت را ایجاد کرد که برای تنظیم بازار، با خاموش کردن یک یا چند ترانسپاندر در مواقع کاهش تقاضا، قیمت‌ها را کنترل کرد. در کنار آن، خاموش کردن صدای مخالفین در مواقع لزوم هم قدرتی دیگر برای این اپراتور خواهد بود که آزادی بیان از نوع غربی، قبلا در این زمینه امتحان خود را پس داده است!
موانع موجود
البته باید در اینجا به دو سوال پاسخ داد. سوال اول این است که چرا تاکنون این موضوع مورد توجه قرار نگرفته است. در پاسخ باید گفت که این موضوع چندین بار مورد توجه قرار گرفته است ولی اساسنامه ارگان‌های دولتی و مشکلات قانونی سرمایه‌گذاری و تاسیس موسسات انتفاعی، مانع اجرای آن شده است. البته می‌توان با مشورت با کارشناسان حقوقی و تدوین نظامی قانونی، این معضل را حل کرد یا مصوبات لازم را برای آن با قید فوریت اخذ کرد.
سوال دوم این است که چرا بخش خصوصی به این کار مبادرت نورزیده است. پاسخ صریح بخش خصوصی این است که اولا به علت اینکه دولت ماهواره‌ای برای این کار در اختیار آنها قرار نداده است، بالاجبار بخش خصوصی باید به عنوان اپراتور دست دوم یک ماهواره خارجی عمل کند که باعث از دست دادن نیمی از درآمد (در بسیاری مواقع حتی دو ثلث درآمد) می‌شود. ثانیا این شرکت‌ها ادعا می‌کنند که بارها به این کار مباردرت ورزیده‌اند ولی عدم شفافیت قوانین خدمات رسانی ماهواره و ممنوعیت مربوط به قسمت تلویزیونی آن، بالاترین مانع برای استحصال سود سرشار این قسمت بوده است.
البته آن دسته از اپراتورهایی که به جای تمرکز بر بازار ایران سعی کرده‌اند به عنوان اپراتوری دست دوم در کشورهای منطقه عمل کنند، موفقیتی نسبی داشته‌اند که حتی مالیات آن به جیب کشورهای همسایه می‌رود و اثری بر پیشرفت صنعت فضایی در کشور ندارد.
اپراتور ماهواره‌ای، موتور محرک تامین مالی
بنابراین در کنار استراتژی‌های چندگانه‌ای که برای پیشرفت معنی‌دار و با دوام صنعت فضا در کشورمان مطرح است، ایجاد یک اپراتور ماهواره‌ای به عنوان موتور محرک تامین مالی صنعت فضایی، که همه بازیگران اصلی ماهواره در ایران در آن سهیم باشند و بتوان با اتکا به آن در فضای بخش خصوصی و دور از موانع و قوانین دست و پاگیر شرکت‌های دولتی، هزینه لازم برای تغذیه پروژه‌های فضایی کشور را بدون اتکا به بودجه دولتی تامین کرد، از ضروریات است.
مهدی سیاسی‌فر/کارشناس ماهواره
