مدیریت بحران آب با روش های باستانی

بر اساس گزارشی که در وبسایت nature  منتشر شده است؛ خشکسالی در خاورمیانه به عنوان تهدیدی جدی برای مردم این منطقه به شمار رفته و مردم این سرزمین با بحران آب رو به رو خواهند شد. برای نمونه طی قرن ها سرزمینی که امروزه اردن نامیده می شود در زمره خشک ترین مناطق جهان قرار داشت. امروزه این کشور بیش از هر زمان دیگر در بحران خشکی و بی آبی قرار دارد و چاه ها و منابع آبی آن در حال خشک شدن هستند. منابع  آب های زیر زمینی خاورمیانه  روز به روز کاهش یافته و آب ارزشمند و حیاتی از لوله های قدیمی و کهنه نشت می کنند.

در این سیستم باستانی آب های ناشی از نزولات جوی در زمستان و آب های جاری شده از کوهستان های سوریه در ده کیلومتری شمال شهر، از طریق کانال هایی ساخته شده از سنگ بازالت به مخازن سنگی منتقل شده و در تابستان مصرف می شوند. مردم این منطقه به مدت هشتصد سال از این سیستم در دوران روم باستان، بیزانس و قرون اسلامی استفاده کرده و به آب دسترسی داشته اند.

 از سوی دیگر موارد مختلف دیگری مانند هجوم پناهجویان و افزایش جمعیت کشور های این منطقه موجب تشدید بحران شده و برای مثال جمعیت کشور اردن از 5 میلون و 900 هزار نفر در سال 2006 به 9 میلیون و 500 هزار نفر در سال 2016 افزایش یافته است که این مساله نیز به نوبه خود مدیریت منابع آب را با بحران رو به رو کرده است. علاوه بر موارد فوق، میزان سهم هر فرد از آب های این کشور خاورمیانه حدود 150 متر مکعب گزارش شده که برابر با یک شانزدهم سهم آب سالانه هر فرد در ایالات متحده آمریکا است.

متاسفانه پژوهشگران در مطالعات خود دریافته اند که این شرایط بحرانی در منطقه خاورمیانه بر اثر گرمایش زمین وخیم تر شده و تغییرات آب و هوائی سبب تقلیل رفتن هر چه بیشتر منابع آبی در منطقه می شود که تنها راه حل پیش رو، استفاده از فناوری های جدید و توسعه پژوهش های مربوط به مدیریت بحران آب و بازیافت آن است.

ثمر تلوزی (Samer Talozi) پژوهشگر و متخصص دانشگاه اردن در این رابطه می گوید: «امروزه کشور اردن به دلیل ساختار ویژه زیست محیطی و چالش های اجتماعی مربوط به حوزه آب و مدیریت آن  به عنوان بستری برای آزمایش های بین المللی شناخته می شود؛ اگر پژوهشگران موفق به ترسیم ساختاری مناسب برای بحران آب در اردن  شوند، این سیستم در همه جا کاربرد خواهد داشت.»

موضوع بسیار مهمی که باید در نظر گرفت، این است که تمامی فناوری های فوق تنها منحصر به تکنولوژی های جدید نشده و حسن فهد الرباع شهردار شهر ام الجمال در کشور اردن که به تازگی مجددا در سمت خود ابقا شده است، موفق به بازسازی و احیا سیستم جمع آوری و توزیع آب باستانی شده است که توسط ساکنان این سرزمین در سال 90 پس از میلاد ساخته شده بود. در این سیستم باستانی آب های ناشی از نزولات جوی در زمستان و آب های جاری شده از کوهستان های سوریه در ده کیلومتری شمال شهر، از طریق کانال هایی ساخته شده از سنگ بازالت به مخازن سنگی منتقل شده و در تابستان مصرف می شوند. مردم این منطقه به مدت هشتصد سال از این سیستم در دوران روم باستان، بیزانس و قرون اسلامی استفاده کرده و به آب دسترسی داشته اند. این روند تا سال 900 پس از میلاد که شهر متروکه شده و سکنه آن به مناطق دیگری کوچ کردند، ادامه داشت. امروزه کسانی که در اطراف خرابه های باستانی این تاسیسات زندگی می کنند تقریبا به طور کامل به چاه های عمیقی  که پس از سال 1990 حفاری شده وابسته بوده و اعتقاد دارند آب چشمه ها شور بوده و بوی بدی دارد.

در سال 2015 به همت شهردار این شهر و تیمی از باستان شناسان و مهندسان، نخستین منبع آب باستانی منطقه مورد بازسازی قرار گرفته و منبع آبی حدود 4 برابر استخرهای شنای استاندارد مورد استفاده در المپیک برای ذخیره سازی آب احیا شد. حسن فهد الرباع در رابطه با این رویداد می گوید: «یک ساعت پیش از نیمه شب، جریان آب به سمت مخزن باز شده و آب وارد آن شد. من برای تمام طول شب در آن جا نشسته و به پر شدن مخزن نگاه کردم.»

این پروژه موفقیت آمیز به سرپرستی برت دی وریس (Bert de Vries) باستان شناس آمریکائی ادامه یافته و پیش بینی می شود دست کم 10 درصد از آب مورد نیاز مردم شهر از طریق این سیستم تامین شود. وی در این رابطه اعلام کرد: «طبیعتا اگر مردم به استفاده از آب های سطحی اقدام نکنند، کشاورزی از بین رفته و با خشکی بیشتری رو به رو می شویم.»

در سال 2012، در گزارش ویژه سازمان های اطلاعاتی ایالات متحده پیش بینی شد که کمبود آب، همراه با فقر، تنش های اجتماعی و نهادهای سیاسی ضعیف، می تواند منجر به درگیری در خاورمیانه شود. این اولین هشدار مربوط به بحران آب در منطقه محسوب نشده و آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده نیز از سال 2000 بیش از 700 میلیون دلار در این حوزه سرمایه گذاری کرده است تا فن آوری آب در اردن را به عنوان راهی عملی برای جلوگیری از این مشکلات معرفی کند.

در خاتمه لازم به توضیح است که در شرایط خاص خاورمیانه، کشور ما نیز با بحران آب رو به است و در این میان طی سال های گذشته شاهد استفاده بی رویه از منابع آب زیر زمینی هستیم و طی شرایطی که بسیاری از کشورهای منطقه در پی استفاده از فناوری های مدرن برای حفظ و مدیریت بحران آب و استفاده بهینه آن در کشاورزی هستند، در ایران شاهد استفاده از روش های سنتی آبیاری کشاورزی، سد سازی و انتقال آب بوده و هیچ توجهی به مدیریت و بازیافت در این حوزه نداریم. از سوی دیگر تجربه مشابه در کشور اردن که بر پایه آثار باستانی و فناوری های سنتی حفظ و مدیریت آب شکل گرفته می تواند روشی ایده ال برای الگوپذیری محسوب شده و در ایران با تکیه بر ساختارهایی همچون قنات ها و آب انبارها می توان بخشی از مدیریت آب را به ویژه در حوزه انتقال آب به مناطق کویری بدون خطر تبخیر، انجام داده و از منابع آب به طرز بهتری استفاده کرد. بدون شک اگر هم اکنون در اندیشه بازیافت و مدیریت منابع اب در ایران نباشیم، طی دهه آینده با چالش هایی جدی رو به رو خواهیم شد.

 

گزارش: دکتر فاطمه کردی، باستان شناس

No tags for this post.