یادداشت دامون رزم‌جویی، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی؛
زعفران؛ میراثی جهانی در آستانه تحول فناورانه
دامون رزم‌جویی، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی طی یادداشتی روز ملی زعفران را فرصتی مغتنم دانست تا با نگاهی جامع‌تر، وضعیت امروز این محصول راهبردی و مسیر پیش‌رو را مرور کنیم؛ مسیری که بی‌تردید بدون نوآوری و فناوری، دستاوردی پایدار نخواهد داشت. در این یادداشت آمده است:
چالش‌ها و فاصله تا بهره‌وری مطلوب
اگرچه ایران همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در جهان است، اما سهم ما از ارزش افزوده و سود اقتصادی این محصول باارزش واقعی آن فاصله‌ای قابل‌تأمل دارد. سالانه هزاران کیلوگرم زعفران در کشور برداشت می‌شود، اما بخش عمده‌ای از آن به‌صورت خام یا با حداقل فرآوری صادر می‌گردد. این یعنی دیگران با فناوری، بسته‌بندی، برندسازی و بازاریابی، سود نهایی را می‌برند و زحمت‌کش‌ترین بخش زنجیره، یعنی کشاورز ایرانی، کمترین سهم را دارد.
ضعف در زنجیره تولید تا صادرات زعفران تنها به خام‌فروشی محدود نمی‌شود. در مراحل اولیه نیز با چالش‌هایی همچون ناپایداری کیفیت، نبود نظام استانداردسازی یکپارچه، استفاده محدود از فناوری‌های نوین در استحصال و خشک‌کردن کلاله‌ها، و نبود زیرساخت‌های مناسب برای کنترل کیفیت و ردیابی محصولات مواجه هستیم. افزون بر این، نوسانات قیمتی، عدم شفافیت بازار، نبود نظام کارآمد بیمه و تأمین مالی، و ضعف در بازاریابی جهانی از دیگر گلوگاه‌هایی است که مانع شکوفایی کامل زعفران ایرانی می‌شود.
رسوخ فناوری در زنجیره ارزش زعفران؛ ضرورتی حیاتی
راه عبور از این وضعیت، اتکا به دانش و فناوری است. در جهان امروز، زعفران نه‌تنها کالایی کشاورزی، بلکه محصولی فناورانه و دانش‌بنیان تلقی می‌شود. فناوری‌های نوین می‌توانند در تمامی مراحل زنجیره ارزش زعفران – از تولید و فرآوری تا بسته‌بندی، کنترل کیفی، و صادرات – نقش‌آفرینی کنند.
در حوزه تولید، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، مکانیزاسیون کاشت و برداشت، و به‌کارگیری فناوری‌های هوشمند در مدیریت مزارع می‌تواند بهره‌وری و پایداری را افزایش دهد. در بخش استحصال و فرآوری، فناوری‌های پیشرفته خشک‌کردن، استخراج ترکیبات زیست فعال مانند کروسین و سافرانال، و توسعه محصولات مشتق‌شده نظیر عصاره‌ها، مکمل‌های دارویی، فرآورده‌های آرایشی و غذایی مبتنی بر زعفران، می‌تواند ارزش افزوده را چندین برابر کند. در صادرات و بازاریابی نیز، ابزارهای نوین ردیابی، برندسازی بین‌المللی و تجارت الکترونیک، مسیرهای تازه‌ای را برای حضور مؤثر در بازارهای جهانی می‌گشاید.
نقش‌آفرینی ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی
ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، با باور عمیق به ظرفیت‌های بی‌بدیل زعفران، طی سال‌های اخیر برنامه‌های متعددی را برای حمایت از توسعه زنجیره ارزش این محصول پیگیری کرده است.
اکنون زعفران به‌عنوان ماده مؤثره غذایی دیگر از محدوده طعم‌دهنده و رنگ غذایی خارج و به‌عنوان جز ارزشمند صنعت محصولات آرایشی – بهداشتی طبیعی و داروها و مکمل‌های گیاهی ورود گسترده پیدا کرده است.
از حمایت شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه فناوری‌های فرآوری زعفران و تجهیزات خشک‌کنی گرفته تا کمک به راه‌اندازی واحدهای نوآور در بسته‌بندی و کنترل کیفی و تولیدداروهای گیاهی مشتق شده از ترکیبات درمانی ارزشمند زعفران، بخشی از اقدام‌های این ستاد در مسیر دانش‌بنیان‌سازی زعفران بوده است. همچنین، توسعه استانداردهای علمی برای تضمین کیفیت، حمایت از پژوهش‌های بین‌رشته‌ای در حوزه ترکیبات مؤثره زعفران و کاربردهای نوین آن در صنایع دارویی و غذایی، از دیگر محورهای مورد توجه ستاد به شمار می‌آید.
در سال‌های اخیر زنجیره ارزش تولید و فرآوری این گیاه کم آبخواه مورد توجه ستاد بوده است و از طرح تولید بنه زعفران عاری از ویروس و حمایت از تحقیقات تولید ماشین‌آلات مکانیزه کشت تا عصاره‌های خالص شده از مواد استانداردشده مورد حمایت قرار گرفته است.
و با تمام توان از اقدامات بازارساز این محصول از جمله توسعه بورس زعفران، تقویت نشان تجاری ملی حمایت کرده است.
در کنار زعفران، ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی برنامه‌های گسترده‌ای را برای دیگر گیاهان دارویی دارای ظرفیت خلق ثروت و ارزش افزوده دنبال می‌کند. از جمله این گیاهان می‌توان به گل‌گاوزبان، آنغوزه، شیرین‌بیان، گل محمدی و کتیرا اشاره کرد که هر یک در صورت بهره‌گیری از فناوری‌های نوین می‌توانند به کانونی از اشتغال پایدار، صادرات غیرنفتی و توسعه منطقه‌ای بدل شوند. حمایت از ایجاد خوشه‌های فناورانه، تشکیل کنسرسیوم‌های تحقیقاتی، و کمک به تجاری‌سازی فرآورده‌های دارویی و آرایشی مبتنی بر گیاهان دارویی از جمله رویکردهای این ستاد در این مسیر است.
چشم‌انداز آینده: زعفران دانش‌بنیان ایران
امروز دیگر زمان آن رسیده است که زعفران از یک محصول کشاورزی سنتی، به صنعتی دانش‌بنیان و فناور محور تبدیل شود. این تحول، تنها با هم‌افزایی میان کشاورزان، پژوهشگران، شرکت‌های دانش‌بنیان، سرمایه‌گذاران و نهادهای حاکمیتی ممکن است. ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی نیز همچون گذشته، خود را در کنار فعالان این حوزه می‌بیند و مأموریت خود را در حمایت از نوآوری، توسعه فناوری و تقویت زنجیره ارزش زعفران و سایر گیاهان دارویی ادامه خواهد داد.
حال که به همت تمامی افراد خانواده زعفران این روز به عنوان روز ملی زعفران در تقویم رسمی ایران ثبت شده است فرصتی استثنایی برای بازاندیشی در مسیر طی شده و ترسیم آینده‌ای که در آن، زعفران ایرانی نه فقط به‌عنوان محصولی ممتاز، بلکه به‌عنوان نماد «دانش، نوآوری و هویت ملی» بدرخشد هست.
به امید آنکه با همت اندیشمندان، فناوران و کشاورزان این مرز و بوم، مسیر شکوفایی دانش‌بنیان زعفران بیش از پیش هموار شود و پرچم افتخار ایران در جهان، برافراشته‌تر از همیشه باقی بماند.
