جهش در تولید رادیودارو؛ افزایش اسکنرهای پزشکی هسته‌ای در ۳۱ استان
ایران در حال حاضر جایگاه خود را به عنوان یکی از سه کشور برتر جهان در صنعت رادیودارو تثبیت کرده و آمارها نشان می‌دهد تعداد دستگاه‌های تصویربرداری پزشکی هسته‌ای در کشور رشد داشته است.
به گزارش خبرگزاری سینا، انرژی هسته‌ای به عنوان یکی از منابع مهم انرژی، کاربردهای گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف علمی و پزشکی دارد. یکی از کاربردهای برجسته انرژی هسته‌ای در پزشکی، تولید «رادیو داروها» است. رادیو داروها ترکیبات شیمیایی هستند که حاوی رادیو نوکلئیدها یا همان هسته‌های اتمی رادیواکتیو بوده و به منظور تشخیص یا درمان بیماری‌ها، به بیمار تزریق یا خورانده می‌شوند.
رادیونوکلئیدهای موجود در این ترکیبات، پرتوهای مختلفی مانند آلفا، بتا و گاما تولید می‌کنند که هر یک ویژگی‌های خاصی دارند. این پرتوها به دلیل انرژی و خاصیت نفوذپذیری خود، قادرند در بدن هدف قرار گرفته و به تشخیص دقیق بیماری‌هایی مانند سرطان، اختلالات قلبی و مشکلات غدد درون‌ریز کمک کنند. همچنین در درمان، این پرتوها می‌توانند به صورت موضعی سلول‌های سرطانی را تخریب کنند بدون اینکه به بافت‌های سالم آسیب قابل توجهی وارد شود.
فناوری رادیو داروها یکی از دستاوردهای برجسته پزشکی مدرن است که در چند دهه اخیر تحولات چشمگیری در حوزه تشخیص و درمان بیماری‌ها، به‌ویژه بیماری‌های پیچیده مانند سرطان، به‌وجود آورده است. استفاده از رادیو داروها در تصویربرداری هسته‌ای و درمان‌های هدفمند، موجب پیشرفت قابل توجهی در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها و کاهش عوارض ناشی از روش‌های درمانی سنتی شده است.
با این حال، کشورهای در حال توسعه به دلیل محدودیت‌های زیرساختی و دسترسی کمتر به فناوری‌های نوین، کمتر توانسته‌اند از این فناوری بهره‌مند شوند. در این میان، ایران با پیشرفت در تولید رادیو داروها و راه‌اندازی مراکز تخصصی، گام‌های مهمی در به‌کارگیری این فناوری برداشته است.
اهمیت فناوری رادیو داروها در تشخیص و درمان سرطان
فناوری رادیو داروها در تشخیص و درمان سرطان نقش کلیدی و استراتژیک دارد و پیشرفتهای آن به پزشکان این امکان را می‌دهد که به طور دقیق‌تر و مؤثرتر بیماری‌ها به ویژه سرطان را شناسایی و درمان کند. در ادامه به مهمترین ویژگی‌ها و تأثیرات این فناوری در این حوزه اشاره می‌شود.
پزشکی شخصی سازی شده
رادیو داروها در پزشکی شخصی سازی شده نقشی حیاتی دارند و کمک می‌کنند تا درمان‌ها به طور دقیق‌تری برای هر بیمار انتخاب، شوند که نتیجه آن کاهش عوارض جانبی و افزایش اثر بخشی است.
نقش در توسعه داروهای جدید
رادیو داروها در ارزیابی توزیع و اثربخشی داروها نقش دارند و به محققان کمک می‌کنند تا داروهای جدید را با دقت بیشتری آزمایش کنند این امر باعث تسریع روند تحقیق و توسعه داروهای جدید می‌شود.
رادیو داروها به طور چشمگیری در بهبود تشخیص و درمان سرطان و همچنین سایر بیماری‌ها نقش دارند. این فناوری‌ها نه تنها به دقت بیشتر در تشخیص و درمان کمک می‌کنند بلکه در توسعه داروهای هدفمند شخصی سازی شده کاهش هزینه‌ها و ارتقا کیفیت زندگی بیماران تأثیر فراوانی دارند. استفاده از رادیو داروها و به محققان کمک می‌کند تا به درمان‌های نوین و اثر بخش تری دست یابند و فرآیند تحقیق و توسعه داروها را تسریع کنند.
تحولات فناوری رادیو داروها در پزشکی، درمان و تشخیص
جایگاه فناوری رادیو داروها
فناوری رادیو داروها به بخشی جدایی‌ناپذیر از پزشکی مدرن در تشخیص و درمان بیماری‌ها، به‌ویژه سرطان، تبدیل شده است. در کشورهای پیشرفته، استفاده از خدمات پزشکی هسته‌ای به طور گسترده رواج دارد، در حالی که کشورهای در حال توسعه به دلیل محدودیت‌های زیرساختی، به‌ویژه در زمینه تولید رادیو داروها، کمتر توانسته‌اند از این فناوری بهره‌مند شوند.
برای استفاده مؤثر از این فناوری، وجود دو زیرساخت اصلی ضروری است: تولید رادیودارو و استفاده از آن در مراکز درمانی، به‌ویژه تکنیک‌های تصویربرداری هسته‌ای SPECT و PET که تحولات عظیمی در تشخیص بیماری‌هایی مانند سرطان، بیماری‌های قلبی و عصبی ایجاد کرده‌اند.
تحولات در زمینه تشخیص با استفاده از فناوری رادیوداروها
تصویربرداری SPECT
از دهه ۱۹۷۰، استفاده از رادیو داروها در روش تصویربرداری SPECT، تحولات قابل توجهی در تشخیص دقیق بیماری‌ها به‌وجود آورده است. این روش به ویژه در تشخیص بیماری‌های قلبی، پیگیری درمان سرطان، و شبیه‌سازی عملکرد مغزی در بیماری‌هایی مانند آلزایمر و پارکینسون کاربرد دارد. یکی از مهمترین مزایای SPECT، تصویربرداری دقیق و غیرتهاجمی آن است.
تصویربرداری PET
فناوری PET با قابلیت تصویربرداری از فرآیندهای متابولیکی و بیولوژیکی بافت‌ها، تحولات چشمگیری در تشخیص زودهنگام سرطان، ارزیابی درمان‌ها و پیگیری مشکلات قلبی ایجاد کرده است. PET به دلیل دقت بالاتر و امکان ترکیب با CT یا MRI، اطلاعات جامع‌تری از ساختار و عملکرد بدن فراهم می‌کند. علاوه بر این، PET توانایی تشخیص اختلالات مغزی و مدیریت بیماری‌های عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون را دارد.
وضعیت ایران در فناوری‌های تصویربرداری هسته‌ای
ابزار تشخیصی در پزشکی در بیمارستان‌ها و مراکز خصوصی زیر مجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تهیه نصب و مورد بهره برداری قرار می‌گیرد. در مقاله‌ای با عنوان «توزیع تجهیزات پزشکی تشخیصی درمانی سرمایه‌ای در ایران در سال ۱۳۹۵ و برآورد تعداد دستگاه مورد نیاز تا سال ۱۴۰۴» در سال ۱۳۹۶ در مجله تخصصی اپیدمیولوژی ایران توسط متخصصین و مسئولین امر به چاپ رسیده تعداد دستگاه‌های گاما کمرا مربوط به تصویر برداری (SPECT در سال ۱۳۹۵ تعداد ۱۷۶ دستگاه و برآورد آن برای ۱۴۰۴ تعداد ۲۲۶ دستگاه بوده است.
در همین مقاله تعداد دستگاه PET Scan (مربوط به تصویر برداری PET) در سال ۱۳۹۵ تعداد ۳ دستگاه و برآورد تعداد دستگاه مورد نیاز تا سال ۱۴۰۴ تعداد در ۱۶ دستگاه برآورد شده است. با توجه به اطلاعات موجود تعداد دستگاه‌های تصویربرداری SPECT در حال حاضر حدود ۲۱۶ دستگاه در ۳۱ استان و دستگاه‌های تصویربرداری PET در حال حاضر ۱۰ دستگاه است.
با توجه به گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی در خصوص توزیع اسکنرهای تصویربرداری در سال ۲۰۲۳ مشخص می‌شود تعداد اسکنرهای SPECT در سطح جهانی در این سال به حدود ۲۷۰۱۸۰ دستگاه رسیده است. توزیع این اسکنرها به طور نامتناسبی در کشورهای با درآمد بالا متمرکز است.
هر چند تعداد اسکنرهای SPECT در کشور هنوز هم از متوسط جهانی ( (۳۰۵) اسکنر به ازای هر میلیون نفر پایین‌تر) است با این حال ایران در این گزارش از نظر تعداد اسکنرهای SPECT جزو کشورهای با درآمد بالاتر از متوسط (Upper-Middle Income) دسته بندی شده است.
وضعیت جهانی و ایران در حوزه تولید رادیو داروها و تصویربرداری هسته‌ای
در سطح جهانی، دسترسی به دستگاه‌های SPECT و PET به شدت به سطح درآمد کشورها وابسته است. کشورهای با درآمد بالا چندین برابر بیشتر از کشورهای با درآمد متوسط و کم، به این تجهیزات دسترسی دارند.
بازار جهانی رادیو داروها در سال ۲۰۲۴ با ارزشی بین ۶.۷۴ تا ۱۱.۸۵ میلیارد دلار تخمین زده شده است. همچنین پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۴، این بازار با نرخ رشد سالانه مرکب (CAGR) بین ۷.۵۳٪ تا ۱۱.۴۵٪ به بیش از ۲۵ میلیارد دلار برسد.
ایران در زمینه تولید رادیوداروها و دستگاه‌های تصویربرداری هسته‌ای پیشرفت‌هایی داشته است، اما همچنان وابستگی قابل توجهی به واردات رادیوایزوتوپ‌های کلیدی مانند مولیبدن -۹۹m و لوتسیوم -۱۷۷ وجود دارد.
توسعه زیرساخت‌های مرتبط با تولید رادیو داروها، از جمله تولید رادیوداروهای کاربردی نظیر FDG (فلوئورودئوکسی گلوکز) و افزایش تعداد دستگاه‌های PET، از اولویت‌های مهم جهت ارتقای جایگاه ایران در حوزه پزشکی هسته‌ای است.
افزایش تعداد اسکنرهای PET از ۲۲۵ به تعداد بیشتر و ارتقای جایگاه ایران در عرصه جهانی پزشکی هسته‌ای، از اهداف مهم کشور محسوب می‌شود.
تولید نخستین دوز رادیوداروی FDG در یکی از بیمارستان‌ها تهران
سیکلوترون یکی از بیمارستان‌های تهران، در راستای تحقق خودکفایی کشور در تأمین رادیوداروهای پزشکی و تولید رادیوایزوتوپ‌های مورد نیاز در تصویربرداری PET، نصب و راه‌اندازی شده است. همچنین بخش تولید رادیودارو در این بیمارستان در سال گذشته موفق به تولید نخستین دوز رادیوداروی FDG شد. البته تنها شرکت متولی امر تولید و توزیع رادیو داروها در کشور، یک شرکت دولتی متعلق به سازمان انرژی اتمی ایران است.
تولید ۷۰ نوع رادیودارو در ایران
ایران با تولید ۷۰ نوع رادیودارو و تأمین نیاز بیش از ۶۵۰۰ مرکز پزشکی هسته‌ای، جایگاه خود را به عنوان یکی از سه کشور برتر جهان در این صنعت تثبیت کرده و با صادرات به ۱۵ کشور، سودی معادل ۷۰ میلیون دلار را در سال ۱۴۰۴ به ارمغان آورده است.
وضعیت اسکنرهای تصویربرداری SPECT و PET در ایران
در حال حاضر، تعداد اسکنرهای SPECT در ایران حدود ۲۱۶ دستگاه است که در ۳۱ استان کشور توزیع شده‌اند. این رقم پایین‌تر از میانگین جهانی ۳.۵ اسکنر به ازای هر میلیون نفر است.
در زمینه PET (تصویربرداری از فرآیندهای متابولیکی و بیولوژیکی بافت‌ها) نیز، تعداد اسکنرهای فعال در کشور حدود ۱۰ دستگاه برآورد می‌شود که به مراتب کمتر از میانگین جهانی (۰.۷۳۹ اسکنر به ازای هر میلیون نفر) است. در حالی‌که در کشورهای با درآمد بالا، بیش از ۳ اسکنر PET به ازای هر میلیون نفر وجود دارد.
چالش‌ها و اولویت‌ها
وابستگی به واردات
ایران به واردات بیشتر رادیوایزوتوپ‌های حیاتی از جمله مولیبدن -۹۹mو لوتسیوم -۱۷۷ وابستگی شدیدی دارد. این موضوع موجب آسیب‌پذیری زنجیره تأمین رادیوداروها و افزایش هزینه‌ها در حوزه پزشکی هسته‌ای می‌شود.
نیاز به توسعه زیرساخت‌ها
یکی از اولویت‌های اساسی برای ارتقای جایگاه ایران در پزشکی هسته‌ای، توسعه زیرساخت‌های تولید داخلی رادیوایزوتوپ‌ها، افزایش ظرفیت تولید رادیوداروهای درمانی و تشخیصی، و افزایش تعداد اسکنرهای PET و SPECT است.
ایران در سال‌های اخیر در زمینه تولید رادیو داروها و بهره‌گیری از فناوری‌های تصویربرداری پزشکی هسته‌ای پیشرفتهای قابل‌توجهی داشته است. با این حال، چالش‌هایی همچون کمبود در تولید رادیوایزوتوپ‌های کلیدی، تعداد محدود اسکنرها و نیاز به گسترش زیرساخت‌های تخصصی همچنان پابرجاست. برای رقابت با کشورهای پیشرفته و دستیابی به جایگاه برتر جهانی در این حوزه، ضروری است که تولید داخلی رادیوایزوتوپ‌ها تقویت شود و شبکه تجهیزات و مراکز پزشکی هسته‌ای در کشور گسترش یابد.
