میراثی که زنده است/اقتصاد پنهان در نمایش‌های مذهبی
ایران خاستگاه نمایش‌های مذهبی است. از تعزیه گرفته تا پرده‌خوانی مذهبی. باید گفت که نمایش‌های مذهبی در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر، تنها یک «آیین نمایشی» نیستند. آن‌ها چندلایه‌اند؛ هم حامل معناهای تاریخی و فرهنگی‌اند، هم بستری برای تجربه‌های جمعی و هم می‌توانند نقش جدی در اقتصاد هنر و صنایع خلاق ایفا کنند. به همین دلیل است که بررسی جایگاه نمایش‌های مذهبی فراتر از یک موضوع هنری یا آیینی، به مسأله‌ای اجتماعی ـ اقتصادی بدل می‌شود.
تئاتر مذهبی، هویت و حافظه جمعی
به گزارش خبرگزاری سینا، از سالهای دور تا به امروز مردم علاقه بسیاری دیدن نمایش‌های مذهبی داشتند. علاوه بر اینکه تعزیه، نقالی و پرده‌خوانی تنها نمونه‌هایی از میراث نمایشی ایران‌اند که نسل‌ها آن‌ها را منتقل کرده‌اند. این نمایش‌ها حافظه جمعی یک ملت راه زنده نگه می‌دارند و در کنار دیگر آیین‌ها، به مثابه یک گنجینه فرهنگی عمل می‌کنند. در واقع، نمایش مذهبی پلی است میان باورهای درونی یک جامعه و تجربه جمعی مردم در یک مکان و زمان مشترک. تجربه‌ای که از نسل به نسل منتقل شده است و هربار تعریف جدیدی از خودش ارائه می‌دهد.
همبستگی اجتماعی و انتقال ارزش‌ها
اما این تمام کارکرد نمایش مذهبی نیست. بعد دیگر نمایش مذهبی را باید درایجاد حس همبستگی دانست. حضور مردم در یک مجلس تعزیه یا تماشای پرده‌خوانی، نوعی مشارکت جمعی ایجاد می‌کند. این مشارکت جمعی فراتر از سرگرمی صرف است. این آیین‌ها بستری برای انتقال ارزش‌هایی چون ایثار، عدالت و مقاومت در برابر ظلم هستند. در چنین شرایطی، هنر مذهبی نه تنها روایت‌گر یک داستان تاریخی بلکه آموزگار اخلاق اجتماعی نیز است.
قدرت نمایش‌های مذهبی در اقتصاد هنر
وقتی از اقتصاد هنر سخن می‌گوییم، منظور صرفاً فروش بلیت یا درآمدزایی مستقیم نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از مناسبات مالی، گردشگری و اشتغال است که در پیرامون هنر شکل می‌گیرد. نمایش‌های مذهبی نیز از این قاعده مستثنی نیستند و کارکردهای چندگانه‌ای در این حوزه دارند.
مهم‌ترین کارکرد نمایش‌های مذهبی را در ایجاد گردهمایی مردمی دانست. این گردهمایی که به دلیل استقبال گسترده مردم از اجراهای نمایش‌های مذهبی صورت گرفته علاوه بر ایجاد اشتغال بازیگران، نوازندگان، کارگردانان، طراحان لباس و حتی پژوهشگران حوزه هنر مذهبی در صورت حرفه‌ای بودن نمایش باعث فروش بلیت می‌شود. در تئاتر ایران نمونه‌های موفق نمایش مذهبی کم نداشته‌ایم از نمایش «اسب‌ها»، «پل» و «عشقه» به کارگردانی محمد رحمانیان تا روخوانی نمایشنامه‌‌های «روز واقعه» و «مجلس ضربت زدن» که با استقبال گسترده مخاطب مواجه شد.
نکته مغفول در این جا گردشگری فرهنگی و مذهبی است. اجرای‌های تعزیه ایرانی این قابلیت را دارد که گردشگران زیادی را جذب کند. اگر در ایران سالنی مختص برای اجرای تئاتر آیینی و مذهبی وجود داشت که در تمام ایام سال مشغول به فعالیت بود این سالن می‌توانست به جذب گردشگران داخلی و خارجی کمک کند تا از این مسیر صنایع دستی، هتل‌ها و رستوران‌ها و تئاتر رونق بگیرند.
مهم‌ترین بخش تئاتر مذهبی را می‌توان درسرمایه‌گذاری دولتی و مردمی دانست. نمایش‌های مذهبی به دلیل پیوند عمیقش با باورهای دینی، معمولاً دولت و خیرین در حمایت از آن‌ها مشارکت می‌کنند. این سرمایه‌گذاری می‌تواند زیرساخت‌های هنری و فرهنگی مناطق مختلف را توسعه دهد.
نکته مغفول در بخش اقتصاد هنر خصوصا در بخش اقتصاد تئاتر باز تولید محصولات فرهنگی است. نمایش مذهبی منبع الهامی برای ساخت کتاب، فیلم، موسیقی، پوشاک آیینی یا حتی بازی‌های رایانه‌ای است. این بازتولید، زنجیره ارزش صنایع خلاق را فعال می‌کند و علاوه بر ایجاد اشتغال‌زایی می‌تواند نقش مهمی در دیپلماسی هنر داشته باشد.
نمایش مذهبی فراتر از آیین
همانطور که گفته شد نمایش‌های مذهبی فراتر از یک آیین دینی‌اند. آن‌ها ریشه‌های هویت فرهنگی را زنده می‌کنند، همبستگی اجتماعی را تقویت می‌سازند، و به‌عنوان بخش مهمی از صنایع خلاق عمل می‌کنند. این آیین‌ها و نمایش‌ها الهام‌بخش تولیدات هنری نو هستند و می‌تواند با حفظ اصالت به هنرهای معاصر مانند انیمیشن و بازی‌های رایانه‌ای راه پیدا کنند. از سوی منبع الهام بخشی برای سریال، پادکست و محتوای دیجیتال دارند.
بسیاری از آیین‌ها و نمایش‌های مذهبی ایران در جهان معروف هستند. پیتر استفان پل بروک کارگردان نوآور تئاتر انگلیسی که به پیتر بروک معروف است، تحت تاثیر تئاتر شرق بخصوص تعزیه بدعتی در تئاتر معاصر گذاشت. او در سفری که به ایران به دیدن اجرای یک تعزیه در یکی از روستاهای مشهد می‌رود و در کارهایش از نمایش تغزیه ایرانی الهام می‌گیرد.
به عبارت دیگر آیین‌های مذهبی ایرانی و نمایش‌های ایرانی امکان «برند فرهنگی» در نقشه صنایع خلاق را دارند. برای مثال آیین‌های محرم در یزد، قابلیت جهانی شدن دارند.
اگرچه باید این میراث کهن حفظ و پاسداری شوند، اما نباید فراموش کرد که در این عصر نیاز است بستری برای نوآوری، اشتغال‌زایی و تولید محتوای فرهنگی مذهبی با تاکید بر اصالت طراحی شود. چرا که نمایش مذهبی تجربه‌ای ناب برای تماشاگری است که همه چیز را حواس و دل خود دریافت می‌کند و این تجربه قابلیت صادرات فرهنگی دارد و می‌تواند به محصولی جهانی تبدیل شود.
به بیان دیگر، نمایش‌های مذهبی همزمان میراث، سرمایه اجتماعی و فرصت اقتصادی هستند. نادیده گرفتن آن‌ها یعنی چشم‌پوشی از یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های فرهنگی و خلاق کشور.
