حکمرانی پارک‌های علم و فناوری: چالش‌های سیاستی/1
نقش کلیدی پارک علم و فناوری زنجان در تقویت اکوسیستم نوآوری استان
پارک‌های علم و فناوری در ایران طی دو دهه اخیر به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی توسعه نوآوری و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته‌اند. با این حال، تجربه این نهادها نشان می‌دهد که موفقیت آن‌ها صرفاً به ایجاد زیرساخت‌های فیزیکی یا اعطای مجوزهای رسمی محدود نمی‌شود، بلکه به کیفیت حکمرانی، تنظیم‌گری و نحوه تعامل آن‌ها با دانشگاه، صنعت و دستگاه‌های اجرایی وابسته است. چالش‌هایی همچون تأمین مالی پایدار، جذب و نگهداشت نیروی انسانی متخصص، طراحی مأموریت‌های مسئله‌محور و رفع تعارض میان رویکردهای دولتی و بازار، همچنان مانع نقش‌آفرینی کامل پارک‌ها در اقتصاد دانش‌بنیان است. در پرونده «حکمرانی پارک‌های علم و فناوری: چالش‌های سیاستی» با گفت‌وگو با مدیران و صاحب‌نظران، ابعاد مختلف حکمرانی پارک‌های علم و فناوری و مسیرهای پیش‌روی آن‌ها مورد واکاوی قرار می‌گیرد.
شبنم لشگری: پارک‌های علم و فناوری به عنوان موتورهای محرک نوآوری، بستر مناسبی برای تجاری‌سازی دانش و ارتقاء ظرفیت‌های فناورانه و اقتصادی در سطح منطقه‌ای فراهم می‌کنند. پارک علم و فناوری زنجان با رویکردی متفاوت بر حل چالش‌های منطقه‌ای و ایجاد هماهنگی میان بازیگران فناوری استان تمرکز کرده است. دکتر احسان خواصی، رئیس کنونی پارک علم و فناوری زنجان در گفت‌و‌گوی اختصاصی با خبرگزاری سینا، به تشریح ماموریت‌ها، چالش‌ها و راهکارهای پارک برای تقویت زیست‌بوم فناوری استان پرداخته است.
دکتر خواصی که حدود پنج ماه از آغاز مسئولیتش در جایگاه ریاست پارک می‌گذرد، دارای دکترای مکانیک از دانشگاه صنعتی شریف بوده و به عنوان دانشیار گروه مکانیک دانشگاه زنجان فعالیت می‌کند. او پیش‌تر سابقه دو سال معاونت پارک و نه ماه مدیریت مرکز رشد دانشگاه زنجان را در کارنامه دارد. خواصی ضمن بررسی وضعیت زیرساخت‌ها، ارتباط صنعت و دانشگاه، و نقش پارک در کاهش وابستگی به فناوری‌های خارجی، به مسائل ساختاری و مدیریتی در پارک‌های علم و فناوری کشور نیز اشاره می‌کند.
خواصی همچنین بر ضرورت تغییر رویکردها در قوانین، افزایش استقلال پارک‌ها و ایفای نقش تسهیل‌گر دولت برای رشد واقعی اکوسیستم فناوری تأکید می‌کند.
نقش رگولاتوری پارک زنجان در اکوسیستم فناوری استان
خواصی، رئیس پارک علم و فناوری زنجان با اشاره به مأموریت اصلی پارک‌های علم و فناوری توضیح داد که پارک‌ها در اصل برای حمایت از شرکت‌هایی شکل گرفته‌اند که قصد دارند از طریق فناوری ارزش‌آفرینی و ثروت تولید کنند. او افزود که این فرآیند تولید ثروت مبتنی بر فناوری، کاری پرریسک است و نیازمند حمایت نهادهای دولتی و خصوصی است که در ایران عمدتاً از سوی دولت تأمین می‌شود. خواصی بیان کرد یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های پارک زنجان، ایفای نقش رگولاتور اصلی در اکوسیستم فناوری استان است. وی اشاره کرد که پراکندگی بازیگران فعال در حوزه فناوری زنجان یکی از چالش‌های جدی به شمار می‌رود و هدف پارک، هماهنگی و همکاری این مجموعه‌ها در کنار هم، با حفظ جایگاه و نقش هر کدام، است. همچنین خواصی افزود: پارک زنجان، مشابه سایر پارک‌های استانی، برای حل مسئله افزایش تولید ثروت از طریق فناوری تأسیس شده است. هرچند پارک‌های استانی به‌صورت رسمی مأموریت‌محور تعریف نشده‌اند، اما توصیه می‌شود که هر پارک بر اساس چالش‌های کلان استان خود، حوزه‌های فعالیتش را مشخص و متمرکز کند.
نبود ساختمان اختصاصی و پراکندگی شرکت‌ها چالش اصلی پارک زنجان
رئیس پارک علم و فناوری زنجان، معیارهای پذیرش شرکت‌ها را مطابق با دستورالعمل وزارت علوم، شامل وجود نوآوری، فناوری و خلاقیت در کسب‌وکار یا ایده‌ای که قابلیت تولید درآمد داشته باشد، معرفی کرد. خواصی مهم‌ترین شاخص‌های موفقیت پارک را تعداد شرکت‌های مستقر، نرخ تبدیل شرکت‌های پیش‌رشد به پارک‌پذیر، رضایت و توانمندسازی شرکت‌ها برشمرد. خواصی همچنین از اجرای دو برنامه کلیدی در مدت کوتاه تصدی خود سخن گفت: برگزاری جلسات «اکوسیستم فناوری» برای شناسایی و تعیین نقش بازیگران فعال، و ارزیابی مجدد شرکت‌ها با حضور داوران تخصصی جهت شناسایی نیازها و برنامه‌ریزی حمایتی. او با تأکید بر چالش‌های زیرساختی پارک زنجان، از جمله نبود ساختمان اختصاصی و پراکندگی شرکت‌ها، عنوان کرد که این مشکلات موجب افزایش هزینه‌ها و کاهش فرصت‌های شبکه‌سازی و شکل‌گیری اکوسیستم واقعی شده‌اند و در نتیجه سهم پارک در اقتصاد استان همچنان ناچیز است.
نقش پارک در ارتباط صنعت و دانشگاه و کاهش وابستگی خارجی
خواصی به نکته‌ای مهم و امیدبخش اشاره کرد و گفت که شرکت‌های فناور مستقر در پارک زنجان معمولاً از نیروهای فارغ‌التحصیل دانشگاهی بهره می‌برند و به نوعی خلأ ارتباط میان صنعت و دانشگاه را تا حدی پر می‌کنند. او کیفیت شرکت‌های مستقر را «بالاتر از متوسط» توصیف کرد و به نمونه‌هایی اشاره نمود که در حوزه‌های متنوعی مانند درگاه ملی مجوزها، خدمات بورس، هوشمندسازی کارخانه‌ها که عملکردی فراتر از نمونه‌های چینی دارند و همچنین صنایع شیمیایی و معدنی، با صادرات موفق در استخراج استرانسیوم و فرآوری روی، عملکرد قابل توجهی داشته‌اند. خواصی نقش پارک را در کاهش وابستگی به فناوری‌های خارجی بسیار حیاتی دانست، به‌ویژه در شرایط تحریم‌ها. او به شرکت‌هایی اشاره کرد که موفق شده‌اند نمونه‌های بومی جایگزین محصولات وارداتی مانند عایق‌های مخازن نفتی و ماشین‌آلات تولید کنند. خواصی تأکید کرد که حوزه فناوری با بهره‌گیری از مهندسی معکوس و توسعه دانش فنی می‌تواند به شکل چشمگیری به کاهش وابستگی به منابع خارجی کمک کند.
تداخل نهادها و چالش‌های ساختاری در پارک‌های علم و فناوری
خواصی یکی از چالش‌های بنیادین را تقلید صرف از ظاهر موفقیت‌های جهانی بدون درک عمیق ساختارهای داخلی آن‌ها دانست. او به موازی‌کاری و تداخل نقش دو نهاد اصلی یعنی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت علوم اشاره کرد که به زیان پارک‌ها تمام شده است. خواصی توضیح داد که درحالی‌که پارک‌ها از وزارت علوم مجوز دریافت می‌کنند و تحت قوانین این وزارتخانه فعالیت می‌کنند، حمایت‌های مالی عمده از سوی معاونت علمی و فناوری صورت می‌گیرد. او همچنین از تمرکز بیش از حد بر توسعه فیزیکی به جای محتوا و آمارسازی‌های غیرواقعی که آسیب جدی به پارک‌ها زده است، انتقاد کرد. به گفته خواصی، ابلاغ برنامه‌های یکسان از سوی وزارت علوم به همه پارک‌ها بدون توجه به تفاوت‌های زیست‌بومی هر منطقه، شدیداً اشتباه است. او افزود: وزارت علوم باید نقش تسهیل‌گری داشته باشد، نه ارائه‌کننده برنامه‌های یکسان. خواصی ساختارهای دولتی پیچیده، قوانین دست‌وپاگیر و تعدد نهادهای نظارتی با موازی‌کاری را از دیگر موانع اساسی خواند.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC) جنبه نمادین دارند
رئیس پارک علم و فناوری زنجان با تأکید بر وضعیت نامطمئن مالی کشور، به ضرورت وجود صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC) اشاره کرد و توضیح داد که این صندوق‌ها در ایران بیشتر جنبه نمادین دارند و به دلیل عدم ثبات اقتصادی، تمایل چندانی به پذیرش ریسک‌های بزرگ ندارند. خواصی همچنین چالش مهم دیگری را عدم احساس نیاز واقعی صنعت به فناوری دانست که ناشی از غیررقابتی بودن فضای صنعتی است. او تأکید کرد که ارتباط بین صنعت و دانشگاه باید به صورت طبیعی و ارگانیک شکل بگیرد، نه با دستور و دخالت دولت. به باور او، برای تحقق این ارتباط لازم است فضای رقابتی ایجاد و رانت‌ها حذف شوند. خواصی دولت را به مثابه برگزارکننده یک مسابقه فوتبال تشبیه کرد که وظیفه‌اش فراهم کردن زمین بازی و قوانین است و نباید در جریان رقابت دخالت کند. وی افزود که مشکلات زیرساختی صنایع مانند کمبود انرژی و آب نیز مانع توجه جدی صنعت به فناوری شده‌اند. او تحریم‌ها را عاملی برای کاهش رقابت‌پذیری و افزایش هزینه‌ها معرفی کرد و گفت که در شرایط فعلی برقراری شبکه‌سازی سیستماتیک با شرکت‌های خارجی ممکن نیست و تنها ارتباطات موردی قابل انجام است. رئیس پارک علم و فناوری زنجان به برخی اقدامات حمایتی اشاره کرد که ظاهراً مفید به نظر می‌رسند، مانند ممنوعیت واردات کالاهای مشابه داخلی، اما در واقع رشد رقابت داخلی را محدود می‌کنند. خواصی پیشنهاد داد که به جای ممنوعیت واردات، باید با عرضه تجهیزات و فناوری‌های نوین، توانایی شرکت‌های داخلی برای رقابت با نمونه‌های خارجی افزایش یابد.
دولت باید نقش تسهیل‌گر ایفا کند
خواصی تأکید کرد که دولت باید نقش تسهیل‌گر و فراهم‌کننده بستر رشد و رقابت شرکت‌ها را ایفا کند، نه اینکه مستقیماً در اقتصاد دخالت کند. او این نقش را به مربی‌ای تشبیه کرد که به جای محدود کردن رقیب خارجی، ورزشکار خود را با تغذیه، استراحت و تجهیزات مناسب تقویت می‌کند تا توان رقابت واقعی پیدا کند. خواصی به تلاش برای برقراری ارتباط با کشورهایی مانند ارمنستان و کره جنوبی برای انتقال تجربه اشاره کرد و افزود که جذب استارت‌آپ‌های بین‌المللی در شرایط فعلی ایران ممکن نیست. او پیشنهاد داد پارک‌ها باید آزادی عمل بیشتری داشته باشند و قوانین یکسان وزارت علوم به همه پارک‌ها ابلاغ نشود؛ هر پارک باید براساس شرایط خاص خود تصمیم‌گیری کند. خواصی همچنین بیان کرد که پارک‌ها باید بتوانند به سمت درآمدزایی مستقیم حرکت کنند، اما قوانین فعلی این امکان را نمی‌دهد. او توضیح داد که به دلیل دولتی بودن پارک، امکان سهامداری در شرکت‌ها و عملکرد مانند یک شتاب‌دهنده برای آن وجود ندارد. خواصی معتقد است اگر پارک به نهاد خصوصی تبدیل شود، می‌تواند با سهامداری و حمایت از رشد شرکت‌ها، خود نیز توسعه یابد.
