فیلترشکن‌ها؛ کابوسی برای امنیت دیجیتال کودکان!
محمدمهدی سیدناصری؛ حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان در یادداشتی استفاده از ابزار‌های عبور از فیلترینگ (فیلترشکن) به یکی از راهکار‌های اصلی کودکان و نوجوانان نسل زِد و آلفا ایرانی به اینترنت بدون محدودیت را بررسی کرد.
به گزارش خبرگزاری سینا، حال که جهان سریع‌تر از هر زمان دیگری در حال تغییر است، مهم این است که کودکانِ نسل زِد و آلفا را برای چالش‌هایی که با آن رو‌به‌رو خواهند شد آماده کنیم و یکی از این چالش‌ها مسئله فیلترینگ و استفاده از فیلترشکن‌ها است. استفاده از ابزار‌های عبور از فیلترینگ (فیلترشکن) به یکی از راهکار‌های اصلی کودکان و نوجوانان نسل زِد و آالفا ایرانی جهتدسترسی به اینترنت بدونِ محدودیت بدل شده است.
اعمالِ فیلترینگ گسترده در ایران طی سال‌های اخیر، بسیاری از کودکان و نوجوانان را به استفاده بدون مرز از فیلترشکن‌ها سوق داده است. دسترسی نامحدود به محتوای فیلترشده، که غالباً بدونِ نظارت والدین و نهاد خانواده صورت می‌گیرد، پیامد‌های جبران‌ناپذیری در ابعادِ حقوقی، اجتماعی و روانی کودکاندارد. باتوجه به افزایش ضریبِ نفوذ اینترنت در ایران و رشد استفاده از تلفن‌های همراه هوشمند در میان کودکان (یا بومیان اینترنت)، شناختِ دقیق این پدیده و پیامد‌های آن ضرورت دارد.
مطابق با گزارش‌های رسمی و پژوهش‌های مرکز آمار ایران و کمیسیونِ صنایع مجلس، حدود ۹۰ درصد کاربران ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند و در میان این کاربران، سهمِ کودکان و نوجوانان به ویژه در سنین ۱۵ تا ۱۷ سال بسیار و بسیار چشمگیر است؛ ۹۷ درصد کودکان و نوجوانان و ۶۳ درصد کودکان زیر ۱۳ سال حداقل یک‌بار از فیلترشکن‌ها استفاده کرده‌اند.
این آمار قابل تامل نشان می‌دهد که کودکان و نوجوانان یکی از گروه‌های اصلی کاربران فیلترشکن در ایران هستند و این استفاده گسترده غالباً با آگاهی ناکافی از مخاطرات امنیتی و روان‌شناختی صورت می‌گیرد. مطابق با ماده‌ی ۱۳ کنوانسیونِ حقوق کودک ملل متحد، کودکان این حق را دارند به اطلاعاتِ ایمن و مناسب سن خود دسترسی داشته باشند و فیلترینگ گسترده این حق را نقض کرده و کودکان را مجبور به استفاده از ابزار‌های خطرناک و غیر ایمن می‌کند و این وضعیت به نوعی نقضِ حریم خصوصی و حق بر حفاظت آنها نیز محسوب می‌شود، زیرا بسیاری از فیلترشکن‌ها اطلاعات کاربران را ذخیره و به فروش می‌رسانند.
حال باید دید که پیامد‌های روانی و آموزشی استفاده از فیلترشکن‌ها چیست؟ ۱- اولین پیامدِ مهم دسترسی به محتوای نامناسب است، زیرا استفاده از فیلترشکن کودکان را در معرض محتوای خشونت‌آمیز، پورنوگرافی و اطلاعات نادرست قرار می‌دهد؛۲- اعتیاد دیجیتالی که دسترسی آسان به شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین بدون محدودیت، منجر به اعتیاد اینترنتی و کاهش بهره‌وری تحصیلی کودکان می‌شود؛۳-کاهش تعاملات اجتماعی واقعیاز دیگر چالش‌های استفاده از فیلترشکن‌ها است و استفاده‌ی افراطی از اینترنت موجب انزوای اجتماعی و کاهش مهارت‌های ارتباطی کودکان می‌شود.
مخاطراتِ امنیتی و فنی استفاده از فیلترشکن‌ها چیست؟ بسیاری از فیلترشکن‌ها (VPN)، به‌ویژه نسخه‌های رایگان، دارای ضریب امنیت بسیار پایین و مستعد نفوذ هکر‌ها هستند که این مسئله اطلاعات خصوصی کودکان را در معرض خطر قرار داده و ممکن است منجر به سرقت داده یا سوءاستفاده‌های مالی و روانی گردد.
نقش دولت در این زمینه چیست؟
۱-سیاست‌گذاری هوشمند؛ دولت می‌تواند از فناوری‌های هوشمند جهت شناسایی و محدود نمودن محتوای واقعاً نامناسب استفاده کرده و دسترسی کودکان به محتوای آموزشی و سرگرمی مناسب را تسهیل کنند.
۲-آموزش‌های عمومی؛ با آموزش هر تغییری امکان‌پذیر است و آگاهی‌بخشی به والدین و کودکان درباره‌ی خطرات استفاده از فیلترشکن‌ها و روش‌های ایمن استفاده از اینترنت ضروری است که این آموزش‌ها می‌بایست در سطح پیش دبستان‌ها و مدارس و از طریق رسانه‌ها صورت گیرد.
۳-ایجاد جایگزین‌های بومی و با کیفیت برای کودکان؛ توسعه پلتفرم‌های بومی جذاب و امن برای کودکان، می‌تواند دسترسی به محتوای مناسب و سرگرمی‌های ایمن را تضمین نماید.
۴-بازنگری در مسئله فیلترینگ؛ نقشِ رییس‌جمهور منتخب جناب اقای دکتر پزشکیان و دولتِ محترم ایشان در بازنگری سریع و بدون تعلل در سیاست‌های فیلترینگ و تعدیل محدودیت‌ها می‌تواند نیاز به استفاده از فیلترشکن‌ها را کاهش داده و حقوقِ کودکان در دسترسی به اطلاعات را تضمین نماید. استفاده از فیلترشکن‌ها توسط کودکان در ایران پیامد‌های متعددی در ابعادِ اجتماعی، روانی و حقوقی به همراه دارد.
با تدوین سیاست‌های متوازن، آموزش فراگیر و توسعه‌ی زیرساخت‌های ایمن، می‌توان از آسیب‌های این پدیده کاست و محیطی سالم‌تر برای کودکان در فضای مجازی فراهم کرد، زیرا استفاده‌ی گسترده کودکان از فیلترشکن در ایران به‌وضوح نشان‌دهنده‌ی وجود شکاف جدی میان سیاست‌گذاری‌های اینترنتی و نیاز‌های واقعی کاربران است. با اتخاذِسیاست‌های هوشمندانه‌تر، نظارت مسئولانه و احترام به حقوق کودکان، می‌توان این بحران را به فرصتی برای ارتقای کیفیتِ دسترسی و ایمنی فضای مجازی تبدیل نمود. جناب آقای دکتر پزشکیان لطفاً همین حالا اقدام کنید! فردا دیر است..
بررسی‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که سیاست‌های فیلترینگ گسترده در ایران، به‌جای آنکه دسترسی کودکان به محتوای نامناسب را محدود کند، آنان را به سمت استفاده از ابزار‌های ناایمن و غیرقابل‌کنترل سوق داده است. استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها توسط کودکان و نوجوانان نه تنها نتیجه‌ای معکوس در کنترل محتوا داشته، بلکه حقوق بنیادین آنان، ازجمله حق بر دسترسی به اطلاعات، حریم خصوصی و امنیت دیجیتال را نیز به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است.
کودکان، به‌عنوان قشری آسیب‌پذیر، نیازمند سیاست‌هایی هستند که علاوه بر حفظ حقوق آنان، زمینه‌ساز رشد سالم در فضای دیجیتال باشد. در این راستا، دولت‌ها مسئولیت دارند که به‌جای اعمال محدودیت‌های غیرهدفمند، سیاست‌های هوشمندانه‌ای را در پیش بگیرند که علاوه بر کنترل محتوا‌های نامناسب، دسترسی ایمن و متناسب با سن کودکان را تضمین کند. جهت نیل به این هدف، لازم است چند اقدام اساسی در دستور کار قرار گیرد:
۱- بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ: اعمال سیاست‌های محدودکننده نباید به‌گونه‌ای باشد که منجر به نقض حقوق کودکان و سوق دادن آنها به سمت استفاده از ابزار‌های پرریسک شود.
۲- ایجاد و توسعه پلتفرم‌های ایمن بومی: تجربه کشور‌هایی همچون کره جنوبی و آلمان نشان داده است که توسعه شبکه‌های اجتماعی و موتور‌های جستجوی مخصوص کودکان، می‌تواند جایگزین مناسبی برای محتوای نامناسب اینترنتی باشد.
۳- افزایش سواد رسانه‌ای کودکان و والدین: آگاهی‌بخشی درباره خطرات فیلترشکن‌ها و راهکار‌های ایمن‌سازی فضای مجازی باید از طریق سیستم آموزشی، رسانه‌ها و نهاد‌های اجتماعی در اولویت قرار گیرد.
۴- استفاده از فناوری‌های هوشمند در کنترل محتوا: بهره‌گیری از الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای تشخیص و محدودسازی محتوا‌های نامناسب، بدون ایجاد محدودیت‌های گسترده، روشی است که بسیاری از کشور‌ها در پیش گرفته‌اند. درنهایت، این بحران تنها از طریق تعامل سازنده میان دولت، نهاد‌های آموزشی، خانواده‌ها و متخصصان فناوری قابل‌حل خواهد بود. اتخاذ رویکردی متوازن که همزمان هم حقوق کودکان را به رسمیت بشناسد و هم امنیت فضای دیجیتال را حفظ کند، می‌تواند از تبدیل‌شدن فیلترینگ به یک چالش بزرگ اجتماعی جلوگیری کرده و فضای اینترنتی سالم‌تری را برای نسل‌های آینده فراهم آورد.
