داده‌های ماهواره‌ای، به‌ویژه داده‌های سنجش از دور (Earth Observation) یکی از مهم‌ترین ابزارهایی هستند که می‌توانند به شکل‌گیری، مدیریت و بهینه‌سازی شهرهای هوشمند کمک کنند.
به گزارش خبرگزاری سینا، شهرهای هوشمند، به عنوان چشم‌انداز آینده زندگی شهری، تلفیقی از پایداری، نوآوری و کارآمدی را ارائه می‌کنند. هدف اصلی این شهرها ایجاد محیطی است که علاوه بر پاسخگویی به نیازهای فعلی ساکنان، بستری برای رشد، انعطاف‌پذیری در برابر چالش‌های طبیعی و انسانی و همزیستی پایدار با محیط زیست فراهم آورد. در این میان، داده‌های ماهواره‌ای، به‌ویژه داده‌های سنجش از دور (Earth Observation) یکی از مهم‌ترین ابزارهایی هستند که می‌توانند به شکل‌گیری، مدیریت و بهینه‌سازی شهرهای هوشمند کمک کنند.
بنابر گزارش‌های سازمان فضایی اروپا (ESA) و برنامه کوپرنیکوس اروپا (Copernicus)، استفاده از تصاویر ماهواره‌ای در دهه اخیر رشد چشمگیری داشته است. این رشد نه تنها حاصل بهبود فناوری ماهواره‌ها و افزایش دقت سنجش از دور است، بلکه به دلیل نیاز فزاینده دولت‌ها و نهادهای شهری به داده‌های قابل اعتماد، به‌روز و جامع برای سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری نیز رشد چشمگیری یافته است.
در این یادداشت تحلیلی، به بررسی روندهای کلیدی استفاده از داده‌های ماهواره‌ای در توسعه شهرهای هوشمند، تأثیرات آن در حوزه‌های گوناگون مدیریت شهری، چالش‌های موجود و در نهایت راهکارهای بالقوه برای بهبود بهره‌گیری از این ابزار راهبردی می‌پردازیم.
داده‌های ماهواره‌ای در خدمت شهرهای هوشمند
داده‌های ماهواره‌ای با فراهم‌آوردن تصاویر به‌روز شده در مقیاس‌های زمانی کوتاه (روزانه، هفتگی و ماهانه) به برنامه‌ریزان شهری اجازه می‌دهند تا روند تغییرات بافت شهری، تراکم جمعیت و توزیع کاربری اراضی را به‌صورت پویا و مدام پایش کنند. به‌عنوان مثال، بر اساس داده‌های مأموریت سنتینل -۲ (Sentinel-2) در برنامه کوپرنیکوس اروپا، می‌توان تصاویر با قدرت تفکیک مکانی تا ۱۰ متر را هر ۵ روز یک‌بار دریافت کرد که برای رصد توسعه فیزیکی شهرها و مناطق پیرامونی ایده‌آل است.
علاوه بر این، نرم‌افزارها و سامانه‌های اطلاعات مکانی (GIS) اکنون قابلیت ادغام داده‌های ماهواره‌ای با داده‌های زمینی (نظیر اطلاعات جمعیتی، آمار اقتصادی، و داده‌های حسگرهای اینترنت اشیا) را دارا هستند. این همگرایی داده‌ها به تصمیم‌گیران شهری این امکان را می‌دهد که از چشم‌اندازی یکپارچه نسبت به وضعیت جاری و آینده شهر برخوردار شوند.
همچنین به‌واسطه الگوریتم‌های یادگیری ماشین و هوش مصنوعی، داده‌های ماهواره‌ای فراتر از رصد وضعیت کنونی به حوزه پیش‌بینی وارد شده‌اند. برای مثال، در مدل‌های پیش‌بینی تراکم ترافیک، می‌توان از تصاویر ماهواره‌ای و ترکیب آن با داده‌های حوزه حمل‌ونقل، برای تخمین حجم تردد در ساعات اوج یا بررسی الگوهای تجمع خودروها استفاده نمود.
تأثیرات کاربرد داده‌های ماهواره‌ای در ابعاد مختلف مدیریت شهری
تصاویر ماهواره‌ای با قدرت تفکیک بالا، امکان پایش لحظه‌ای گسترش حومه‌ها و مناطق شهری را فراهم می‌کنند. بر اساس آمار بانک جهانی، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۶۰ درصد جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی کنند. در چنین شرایطی، داده‌های ماهواره‌ای، از طریق ثبت روند تغییر کاربری اراضی و افزایش جمعیت، می‌توانند به متعادل‌سازی توسعه زیرساختی و توزیع بهینه امکانات رفاهی کمک کنند. همچنین داده‌های تاریخی از مأموریت‌های ماهواره‌ای (مانند لندست از ناسا) به برنامه‌ریزان اجازه می‌دهد روند توسعه شهری در طول دهه‌های اخیر را بررسی کرده و الگوهای گسترش را شناسایی نمایند. این اطلاعات برای ارتقا و نوسازی زیرساخت‌های موجود (نظیر جاده‌ها، پل‌ها و خطوط حمل‌ونقل شهری) ضروری هستند.
علاوه بر این، تصاویر ماهواره‌ای در کنار داده‌های حسگرهای زمینی و تلفن‌های همراه، برای مدل‌سازی شبکه حمل‌ونقل به کار می‌روند و نقاط بحرانی (گلوگاه‌ها) از این طریق شناسایی می‌شوند. به‌عنوان نمونه، در برخی شهرهای اروپایی، ترکیب تصاویر ماهواره‌ای با داده‌های بلوتوث نصب‌شده در خیابان‌ها امکان ارائه الگوی به‌هنگام از ترافیک شهری را فراهم کرده است. اطلاعات ماهواره‌ای در کنار تحلیل فضایی همچنین به مدیران بخش حمل‌ونقل کمک می‌کنند تا مسیرهای اتوبوس‌رانی، مترو و تراموا را بازطراحی کنند و بر اساس تراکم جمعیتی و میزان استفاده، توزیع بهتری از خطوط حمل‌ونقل عمومی ارائه دهند.
پایش زیست‌محیطی و پایداری شهری دیگر کاربرد اساسی داده‌های ماهواره‌ای در زمینه مدیریت شهری به شمار می‌رود. به عنوان مثال، ماهواره‌هایی چون «Sentinel-5P» (مخصوص پایش اتمسفر) داده‌های کلیدی درباره آلاینده‌های هوا (مانند دی‌اکسید نیتروژن یا ازن) را به متخصصان اروپایی ارائه می‌دهند؛ داده‌های ی که برای مدیریت آلودگی شهری حیاتی هستند. این داده‌ها در کنار ایستگاه‌های سنجش آلودگی زمینی می‌توانند نقشه‌های آلودگی روزانه را با دقت بالا تولید کنند.
علاوه بر این، تصاویر چندطیفی (Multi-spectral) به شناسایی دقیق پوشش گیاهی و وضعیت منابع آب سطحی کمک می‌کنند. این داده‌ها در تصمیم‌گیری درباره ایجاد یا حفظ پارک‌ها، توسعه فضای سبز شهری و حفظ تالاب‌ها و رودخانه‌های شهری بسیار تأثیرگذار است.
داده‌های مذکور همچنین می‌توانند در شرایط بد آب‌وهوایی و شبانه نیز تغییرات سطح زمین را شناسایی کرده و در ارزیابی مخاطراتی نظیر سیلاب یا فرونشست زمین مفید باشند. سازمان جهانی هواشناسی (WMO) گزارش داده است که با به کارگیری این داده‌ها، سرعت واکنش به سیل با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای، به‌خصوص در مناطقی که دسترسی زمینی سریع امکان‌پذیر نیست، تا ۳۰ درصد افزایش یافته است. از سوی دیگر، پس از وقوع بلایایی چون طوفان، زلزله یا رانش زمین، تصاویر ماهواره‌ای با تفکیک مکانی بالا می‌توانند محدوده خسارت را به‌سرعت مشخص کنند و مسیر دسترسی نیروهای امدادی را بهینه سازند.
نگهداشت زیرساخت و مدیریت انرژی نیز دیگر حوزه‌ای است که از مزایای این فناوری و داده‌های آن بهره‌مند شده است. داده‌های راداری قابلیت تشخیص جابجایی‌های میلی‌متری در سازه‌ها را دارند. این ویژگی برای رصد سلامت پل‌ها، تونل‌ها و خطوط لوله شهری کلیدی است تا پیش از بروز شکست یا حادثه احتمالی، مداخلات مربوط به تعمیر و نگهداشت صورت گیرد.
علاوه بر این، داده‌های ماهواره‌ای با سنجش پراکندگی جمعیتی و شناسایی مناطق پرتراکم مصرف انرژی، می‌توانند در راستای طراحی شبکه‌های هوشمند برق مورد استفاده قرار گیرند. همچنین برای تعیین بهترین نقاط نصب صفحات خورشیدی و توربین‌های بادی نیز ارزیابی‌های ماهواره‌ای (از شدت تابش خورشید و الگوهای باد) بسیار مؤثر هستند.
چالش‌های به‌کارگیری داده‌های ماهواره‌ای در زمینه مدیریت شهری
فقدان آگاهی کافی مدیران شهری و سیاست‌گذاران از ظرفیت‌های داده‌های سنجش از دور، یکی از موانع اصلی در مسیر به کارگیری این فناوری محسوب می‌شود. بسیاری هنوز داده‌های ماهواره‌ای را صرفاً به نقشه‌های عادی یا تصاویر نمایشی محدود می‌دانند؛ حال آنکه پتانسیل‌های تحلیلی و پیش‌بینی این داده‌ها بسیار فراتر از حد مذکور است. به‌منظور استفاده مؤثر از این داده‌ها، نیاز به آموزش متخصصان و مدیران شهری و همکاری نزدیک میان ارائه‌دهندگان داده‌های ماهواره‌ای با نهادهای مدیریت شهری وجود دارد.
از سوی دیگر، شهرها اغلب از سیستم‌ها و سامانه‌های مختلفی برای مدیریت اطلاعات شهری بهره می‌برند که ممکن است با داده‌های ماهواره‌ای ناسازگار باشند. برای نمونه، فرمت‌های ناهمگون، سیستم‌های مختصات مختلف یا پروتکل‌های تبادل داده غیراستاندارد، موانعی جدی در همگرایی داده‌های سنجش از دور با سامانه‌های شهری به شمار می‌آیند.
هزینه و مدل‌های سرمایه‌گذاری نیز دیگر چالش بزرگ در این حوزه محسوب می‌شود. هرچند دسترسی به برخی داده‌های آزاد ماهواره‌ای رایگان است، اما تحلیل تخصصی، پردازش داده‌های حجیم و خرید تصاویر با تفکیک بالا می‌تواند برای شهرداری‌هایی با بودجه محدود، بسیار هزینه‌بر باشد. در چنین شرایطی، ارائه مدل‌های مشارکتی بخش خصوصی و عمومی، یارانه‌های دولتی یا مدل‌های درآمدی نوآورانه می‌تواند به توسعه استفاده از داده‌های ماهواره‌ای در شهرهای کوچک‌تر نیز کمک کند.
سخن پایانی و چشم‌انداز آینده
داده‌های ماهواره‌ای یکی از ارکان اساسی در توسعه شهرهای هوشمند به‌شمار می‌آیند و ارزش افزوده فراوانی در حوزه‌هایی نظیر برنامه‌ریزی شهری، مدیریت ترافیک، پایش محیط زیست، کنترل بحران و نگهداشت زیرساخت به همراه دارند. با این حال، برای بهره‌گیری حداکثری از این ظرفیت بالقوه، باید چالش‌هایی همچون آموزش و آگاه‌سازی متولیان، هماهنگی میان سامانه‌های اطلاعاتی و محدودیت‌های بودجه‌ای برطرف شود.
در نهایت، به نظر می‌رسد با حرکت به سمت آینده‌ای که در آن شهرها همچنان در حال رشد و تحول هستند، داده‌های ماهواره‌ای می‌توانند تصویری شفاف و به‌روز از زمین و زیرساخت‌ها به مدیران ارائه دهند؛ امری که نه‌تنها بازدهی مدیریت شهری را افزایش می‌دهد، بلکه باعث شکل‌گیری زیرساخت‌ها و خدماتی انعطاف‌پذیر و پایدارتر می‌شود. این رویکرد، گامی کلیدی در جهت تحقق شهرهای هوشمند آینده به شمار می‌رود؛ شهرهایی که در عین حفظ پویایی اقتصادی و اجتماعی، با محیط زیست سازگار هستند و رفاه حال و آینده شهروندان را تضمین می‌نمایند.