تنها مناطق محدودی در جهان عاری از ویروس بومی هاری هستند

بعضی از مناطق مانند نواحی غرب اقیانوس آرام و قسمت‌هایی از جزایر کاراییب را می‌توان عاری از ویروس هاری دانست. در اغلب کشورهای در حال توسعه گاز سگ وسیله انتقال بیماری به انسان است در حالی که هاری در بسیاری از کشورهای پیشرفته بیماری گوشتخوار وحشی بوده و به ندرت به حیوان‌های اهلی هم سرایت می‌کند. در کانادا و ایالات متحده آمریکا با استفاده از طعمه‌های حاوی واکسن، گوشتخواران وحشی واکسینه می‌شوند و اجرای این برنامه هاری این حیوان‌ها را در مناطق وسیعی تحت کنترل در آورده است. از سال 2000 بسیاری از کشورهای اروپایی نیز از این روش کنترل بیماری پیروی کرده و موفق به کنترل هاری روباه شده‌اند.

حیوان‌های حامل بیماری: تمام حیوان‌ها حساس هستند. بسیاری از حیوان‌های اهلی- وحشی خانواده سگسانان از جمله سگ، روباه، کویوت، گرگ، شغال، اسکونک، راکون، مونگوز و سایر حیوان‌های گازگیرنده مخزن طبیعی این ویروس هستند. در کشورهای در حال توسعه سگ مخزن اصلی ویروس است. در مکزیک و آمریکای مرکزی و جنوبی خفاش‌های خونخوار، میوه‌خوار و حشره‌خوار نیز آلوده به ویروس هاری وجود دارند؛ در ایالات متحده آمریکا، کانادا و اروپا خفاش‌های حشره‌خوار آلوده به ویروس یافت می‌شوند. در آفریقا و استرالیا خفاش‌های میوه خوار و حشره خوار از مخازن ویروس هاری هستند. خرگوش، سنجاب‌های درختی و زمینی و موش‌های مختلف نیز به ندرت‌ آلوده می‌شوند، درمان کسانی که ممکن است به‌وسیله این حیوان‌ها گاز گرفته شوند کمتر ضرورت پیدا می‌کند.

تمام حیوان‌ها حساس هستند. بسیاری از حیوان‌های اهلی- وحشی خانواده سگسانان از جمله سگ، روباه، کویوت، گرگ، شغال، اسکونک، راکون، مونگوز و سایر حیوان‌های گازگیرنده مخزن طبیعی این ویروس هستند. در کشورهای در حال توسعه سگ مخزن اصلی ویروس است.

روش انتقال: بزاق حیوان هار حاوی مقادیر زیادی ویروس است. این ویروس از طریق بریدگی‌های ناشی از گاز یا خراش وارد بدن میزبان می‌شود. انتقال ویروس از یک شخص به شخص دیگر از طریق بزاق دهان به‌طور نظری امکان دارد اما هرگز این شکل از انتقال گزارش نشده است. ابتلای به هاری در اثر پیوند عضو (قرنیه، سایر اندام‌ها و رگ‌های خونی، از فوت‌شدگانی که به دلیل یک عارضه تشخیص داده نشده اعصاب مرکزی فوت کرده‌اند)، از کشورهای آسیایی، اروپایی و آمریکایی نیز گزارش شده است. انتشار ویروس از طریق هوا در آزمایشگاه و غارهایی که مسکن تعداد بسیار زیادی خفاش بوده است به ندرت گزارش شده است. در آمریکای لاتین انتقال ویروس از خفاش‌های خونخوار به حیوان‌های اهلی بسیار شایع است. خفاش‌های حشره‌خوار به ندرت هاری را به حیوان‌های زمینی اعم از اهلی، وحشی یا خانگی، منتقل می‌کنند.

دوره کمون: بسیار متغییر است و معمولا بین 3 تا 8 هفته است و در موارد نادری به کوتاهی چند روز یا به بلندی چند سال می‌رسد. این مدت با وسعت زخم‌ها، محل گازگرفتگی، میزان رشته‌ها و شبکه عصبی محل، فاصله آن‌ها با مغز، مقدار ویروس وارد شده، موانعی مانند البسه و عوامل دیگر، در ارتباط است.

دوره واگیری: این دوره در میزبان‌های حیوانی این ویروس تنها برای برای سگ و گربه اهلی مشخص شده است. این دوره در سگ و گربه از 3 تا 7 روز قبل از ظهور نشانه‌های بالینی شروع و (به‌ندرت بیش از 4 روز) و در تمام دوران بیماری ادامه دارد. در اتیوپی سوش‌های هاری با منبع سگ به مدت طولانی‌تری قبل از شروع نشانه‌های بالینی با بزاق منتشر می‌شوند(14 روز). در یک مطالعه دیگر اسکونک‌ها حداقل 8 روز قبل‌ از بیمار شدن ویروس هاری را منتشر کرده‌اند. اسکونک ممکن است تا 18 روز قبل از مرگ ویروس را منتشر کند.

پیشگیری:

1)ثبت نام و صدور پروانه نگهداری سگ، واکسیناسیون تمام سگ‌ها، جمع‌آوری و معدوم کردن حیوان‌های بی‌صاحب و ولگرد در کشورهایی که هاری حیوان‌ها به صورت بومی وجود دارد، ضروری است. تمام گربه‌ها نیز باید واکسینه شوند. مردم و صاحبان حیوان‌های خانگی باید به لزوم محدود کردن حرکت سگ و گربه آشنا شوند. مردم باید بدانند که نگهداری حیوان‌های وحشی نسبت به حیوان‌های خانگی خطرناک است. در صورتی که کنترل سگ از نظر اجتماعی عملی نباشد باید تمام سگ‌ها به‌طور مکرر واکسینه شوند.

2) برنامه بیماریابی در حیوان‌ها باید به‌شکلی مستمر اجرا شود. امکانات آزمایشگاهی برای انجام آزمایش فلورسنت آنتی‌بادی بر روی حیوان‌های وحشی که انسان و سایر حیوان‌ها را در معرض ابتلا قرار داده‌اند و همچنین حیوان‌های اهلی که نشانه‌های بالینی بیماری را دارند، باید فراهم شوند.

3) سگ و گربه ظاهرا سالم که انسان را گاز گرفته باید برای 10 روز نگهداری و تحت نظر باشد. سگ‌ها و گربه‌هایی که نشانه‌های بالینی مشکوک دارند باید کشته شده و برای هاری آزمایش شوند. وقتی حیوانی گاز می‌گیرد اگر مبتلا به هاری باشد معمولا در مدت 4 تا 7 روز نشانه‌های بیماری را با تهیج شدن، تغییر در رفتار یا فلج و بالاخره مرگ نشان خواهد داد. تمام پستانداران وحشی که شخص را گاز می‌گیرند باید بلافاصله کشته و مغز آن‌ها برای تشخیص هاری آزمایش شود.

4) سرحیوان مرده‌ای که مشکوک به ابتلا به هاری است باید فورا بدون دستکاری به همراه یخ بسته‌بندی کرد.

 5) سگ و گربه واکسینه نشده به وسیله حیوانی که هاری او قطعی است، گزیده شده‌‌اند باید بلافاصله معدوم شوند و اگر کشتن آن‌ها عملی نباشد برای 6 ماه در محل‌های خاص و تایید شده تحت نظر دامپزشک در قرنطینه نگهداری شده و 30 روز قبل از آزاد شدن واکسینه شوند. در صورتی که این حیوان قبلا واکسینه شده است باید دوباره او را واکسینه کرده و حداقل برای 45 روز با بستن قلاده حرکتش را محدود کرد.

6) ایمن‌سازی حیوان‌های وحشی مخزن ویروس هاری با واکسن تخفیف ‌یافته خوراکی در کنترل هاری حیوان‌های وحشی در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی موثر بوده و در سایر نقاط دنیا نیز قابل اجرا است.

7) اجرای برنامه‌های کنترل مشترک با سازمان حفاظت حیوان‌های وحشی برای کاهش جمعیت اسکونک، راکون و سایر مخازن زمینی و وحشی ویروس‌ هاری، در مناطقی که هاری این نوع حیوان‌ها شیوع دارد، در اطراف قرارگاه‌ها، اردوگاه‌ها و محل‌های مسکونی انسان، می‌تواند از انتشار همه‌گیری‌های بیماری این حیوان‌ها به محل زندگی انسان جلوگیری کند. در اجرای برنامه کاهش موضعی جمعیت این نوع از حیوان‌ها باید توجه داشت که‌ آن‌ها از سایر مناطق دور دست به محل‌های تحت کنترل مهاجرت نکنند.

8)  کسانی که به شــدت در خطر ابتلا به بیماری هستند باید با واکسن موثر و بی‌خطر تهیه شده روی سلـــول، واکسینه شوند. واکسن‌ در 3 نوبت و هر نوبت یک سانتی‌متر مکعب درون عضله در روزهــای صفر، 7 و 21 تا 28 تزریق می‌شود.

دکتر حسین صباغیان/ استاد اسبق اپیدمیولوژی دانشکده بهداشت علوم پزشکی تهران