آیین‌های کهن اردبیل برای استقبال از عید نوروز
ایران به عنوان کشوری کهن و باستانی دارای آداب و رسوم فراوانی است که ریشه در فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم دارد و عید نوروز یکی از مهمترین آنهاست و اردبیل نیز با دارا بودن پیشینه تاریخی کهن و فرهنگ غنی دارای آداب و رسوم منحصربه‌فردی در برگزاری مراسم های مختلف و بویژه عید نوروز است.
به گزارش سیناپرس اردبیل، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در تاریخ سه شنبه ۴ اسفند ۱۳۸۸ برابر با ۲۳ فوریه ۲۰۱۰ با تصویب قطعنامه‌ای روز ۲۱ مارس برابر با ۱ فروردین را در چارچوب ماده ۴۹ و تحت عنوان فرهنگ صلح به عنوان روز جهانی نوروز به تصویب رسانده و در تقویم خود جای داد و این اقدام که برای نخستین‌بار در تاریخ این سازمان صورت گرفت، نوروز ایرانی به‌عنوان یک مناسبت بین‌المللی به رسمیت شناخته شد.
نوروز به عنوان یک جشن قدیمی و کهن که ریشه در ایران باستان دارد با عنوان رسمی «روز بین‌المللی نوروز»، توسط یونسکو نیز به عنوان میراث فرهنگی و معنوی بشر به ثبت جهانی رسیده است.
یکی از معتبرترین روایاتی که درباره علت به وجود آمدن عید نوروز روایت می‌شود، تعادل طبیعت است. بسیاری از اندیشمندان همانند ابوریحان بیرونی باور داشتند که در این روز طبیعت در حالت تعادل قرار دارد. در این روز بین شب و روز تعادل ایجاد می‌شود و خورشید دوباره بر زمین می‌تابد. این روز آغاز حیات دوباره زمین پس از مرگ و زمستان است و به همین خاطر آن را جشن می‌گیرند.
جشن نوروز به مرور زمان توانسته است کارکردهای اجتماعی از جمله افزایش همبستگی و تعاملات اجتماعی، افزایش معنویت در جامعه و …، کارکردهای سیاسی همچون همبستگی ملت ها و کشورهای مختلف، افزایش تبادل های فرهنگی و غنی سازی فرهنگ کشورها را داشته باشد.
آیین های نوروز باستانی در ایران و همچنین در اردبیل درگذر زمان دچار تغییرات زیادی شده ولی با این حال توانسته است هنوز بعد از گذشت سده های مختلف پابرجا بماند.
در اردبیل همچون نقاط مختلف ایران آیین های زیادی در نوروز برگزار می شود که مهمترین آنها «تؤز توهدی»، «قولاق آسدی»، «اوزوگ آتدی»، «شال ساللاماق»، «نواوستی»، «بایراملیق» و… هستند.
غبارروبی منازل
بررسی ها نشان می دهد که عید نوروز در اردبیل با نام هایی همچون «ایل بایرامی»، «بایرام آیی» و در میان برخی از طوایف به «امیرالمومنین(ع) بایرامی» شهرت دارد. یکی از اولین آیین های نوروزی که در اردبیل از اوایل اسفندماه آغاز می شود، غبار روبی منازل یا خانه تکانی (تؤز توهدی) است.
در این آیین زنان و مادران خانه با غبارروبی و شست و شوی وسایل منازل خود به پیشواز عید می روند و این رسم را به منظور رفع کهولت، کسالت، تنبلی و هرچه غم و اندوه است می دانند و با این کار خود را برای آغاز سالی نو و پر از خیر و برکت و همراه با شادمانی آماده می کنند.
آئین تکم خوانی در اردبیل
تکم که عروسکی سنتی و با پیشینه تاریخی بسیار است چند روز مانده به عید نوروز بر دستان تکم چی ها در کوی و برزن اردبیل نوید بهار را می دهد.
تکم یک عروسک چوبی سنتی به قطر ۴ سانتیمتر، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ که روی آن با مخمل یا پارچه‌هایی به رنگ قرمز پوشانده می شود و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های الوان و حتی آینه تزیین می‌کنند که هر یک از تزئینات تکم فلسفه خاص خود را دارد.
تکم خوانی آیینی است به قدمت نوروز که همواره در سرزمین آذربایجان به عنوان آیینی ماندگار و منحصر به فرد مورد توجه مردم این خطه بوده و با روش مخصوص توسط تکم گردان ها به اجرا گذاشته می شده است.
شعر تکم خوانی همواره در زبان مردمان این خطه و بویژه زنان و مادران که هنگام غبارروبی منازل نیز آن را با خود زمزمه می کنند و تکم را نشانه شادی و نشاط می دانند.
شعر تکم خوانی: «بهار آمد بهار آمد خوش آمد/ علی با ذوالفقار آمد خوش آمد/ گل و نسرین به باغ آمد خوش امد/ سیزون بوتازه بایراموز مبارک/ آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک/ جناب جبرئیل نامه گئتیردی/ گئتیر جگین پیمبره یئتیردی/ مبارک قوللارین گویه گوتیردی/ سیزون بوتازه بایراموز مبارک/ آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک/ امیرالمومنین تخته چخاجاق/ یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق/ شیرین شربت سو یرینه آخاجاق/ سیزون بوتازه بایراموز مبارک/ آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارک»
شال ساللاماق
دستمال انداختن، یا همان «شال ساللاماق» یکی از آئینهای دیرین مردم منطقه آذربایجان به ویژه مردم باستان اردبیل در چهارشنبه آخر سال است که اکنون کمرنگ شده ولی باز در برخی از جاهای مختلف منطقه آذربایجان انجام می شود.
در آیین شال ساللاماق معمولاً کوچکترین عضو خانواده یک روسری و یا شال را از روزنه یا در زبان ترکی «باجا» پشت بام خانه‌های روستایی که معمولاً منزل یکی از آشنایان و یا اقوام همان خانواده بود به داخل خانه فرستاده و صاحبخانه آن را از هدایا و خلعت ها پر می کرده است.
هدایا و خلعت هایی که به شال یا روسری بسته می شد نیز به فراخور بضاعت درآمد خانوادگی بود و چنانچه پسر خواهان دختر خانواده بود شال را بالا نمی‌کشید و اگر خانواده دختر راضی بودند نشانه‌ای از دختر را به شال می‌بستند.
محتوای داخل بقچه یا همان شال معمولاً خوردنیهایی از قبیل آجیل، میوه شب عید، یک کاسه یا پیاله قووت و شکلات و یا یک جفت جوراب و هر چیز دیگری بود که می‌توانست هم به عنوان یک عیدی و هم به عنوان یک خلعتی محسوب شود که این امر نیز برگرفته از مهر و صفای عمیق در بین مردم منطقه و خونگرمی آنان در آن زمان بوده است.
قولاق آسدی
در رسم قولاق آسدی فرد که عموماً دختران جوان بیشتر این رسم را اجرا می کردند در شب چهارشنبه سوری ابتدا در خانه خود نیت کرده و دستهایش را محکم روی گوشهایش می‌گذاشت و سعی می‌کرد تا مقصد خود که خانه یکی از همسایه‌ها یا آشنایان بود صدایی نشنود.
بعد از رسیدن به مقصد مورد نظر در پشت در خروجی منزل فال گوش می‌مانند و منتظر شنیدن اولین کلامی بود که از داخل خانه می شنید. شنیدن حرف خوب و گوش نواز بیانگر سال نیکو و پرمیمنت برای کسی است که به فال گوش ایستاده است.
رسم آتش‌افروزی و خونچه عروس
در رسم آتش افروزی هر خانواده بوته‌های خار و گزن و یا چوب را که از این پیش فراهم کرده‌اند روی بام یا زمین حیاط خانه و یا در کوچه روی هم انباشته و با غروب آفتاب زن و مرد و پیر و جوان گرد هم جمع می‌شوند و بوته‌ها را آتش می‌زنند.
پس از افروختن آتش از بزرگ تا کوچک سه بار از روی آتش می پرند تا بیماری های، غم ها و اندوه ها را از خود دور کنند و سلامتی و شادی را به ارمغان بیاورند. در برخی از مناطق اردبیل هنگام پریدن از روی آتش ترانه های محلی نیز می خوانند.
در خطه آذربایجان و استان اردبیل در روز چهارشنبه سوری خونچه ای از میوه و شیرینی و پارچه را با تزئین های مختلف بر روی سینی های بزرگی چیده و به خانه عروس می برند.
خلعتی خانواده داماد معمولاً شامل روسری، چادرسفید و بخشی از اقلام خوراکی من جمله آجیل و شیرینی، شکلات، قووت و در برخی موارد گوسفند و سایر اقلام خوراکی است که این موارد مطابق با بضاعت خانواده‌ها و رسم و آئینهای منطبق بر ایل و طایفه مدنظر متفاوت و متغیر است.
آیین نواوستی
در آخرین چهارشنبه سال که «سو چرشنبه‌سی» یا چهارشنبه آب نامیده می‌شود، تولد و نوشدن دوباره آب‌ها جشن گرفته می‌شود و مردم صبح روز بعد از چهارشنبه‌سوری به کنار آب‌های روان رفته و هفت بار عرض رودخانه‌ها را طی می‌کنند.
این حرکت نمادین با هدف همسویی با طبیعت و تازه شدن آب‌ها و تمنای تازه شدن زندگی و گریز از مشکلات انجام می‌شود و مردم آب را جارو می‌کنند که این حرکت نمادین به معنی جارو کردن مشکلات زندگی و روانه کردن آن به همراه آب است تا بار دیگر این مشکلات آشکار نشود.
برای انجام مراسم «نواوستی» اهالی شهر اردبیل در کنار پل تاریخی یئدی گوز «هفت چشمه» و رودخانه بالیق‌لی چایی که در مرکز شهر واقع شده است جمع می‌شوند و جاروها را خیس، کوزه های کهنه را شکسته و کوزه های نو را از آب پر می کنند.
از دیگر آیین های مردم منطقه در ایام عید نوروز می توان به پخت غذاهای مخصوصی متشکل از ماهی دودی، گوشت قیمه، مرغ و کوکو به همراه برنج اشاره کرد.
هنگام تحویل سال حتی اگر نیمه‌های شب هم باشد بسیاری از افراد خانواده با گرفتن وضو بیدار مانده و کنار سفره هفت سین تزئین شده تا لحظه تحویل سال می نشینند و برخی از خانواده ها سفره هفت سین را تا سیزدهم عید نوروز جمع نمی کنند.
دقایقی پس از تحویل سال کوچه‌ها و خیابان‌های شهرها و روستاهای مختلف استان حال و هوای دیگری پیدا کرده و خانواده‌ها برای تبریک گفتن سال نو به دیدار همدیگر می‌روند.
روز اول عید مردم استان اردبیل برای آمرزش درگذشتگان سال های قبلی مجالس یادبودی را در مساجد محلات برگزار می کنند و افراد برای عرض تسلیت به بازماندگان آنها به دیدار خانواده های داغداران می روند.
