از تولید ارقام اصلاح شده گیاهان دارویی تا تولید مکمل‌های ورزشی با پایه گیاهی
با توجه به اینکه گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامت جوامع هم به لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماری‌ها برخوردار است پژوهشکده گیاهان دارویی با آغاز فعالیت در این حوزه موفق به تولید ارقام اصلاح شده گیاهان دارویی، دارو و مکمل‌های ورزشی با پایه گیاهی شده است.
گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در تأمین بهداشت و سلامت جوامع هم به لحاظ درمان و هم پیشگیری از بیماری‌ها برخوردار بوده و است و گرایش عمومی جوامع به استفاده از داروها و درمان‌های گیاهی و به‌طورکلی فرآورده‌های طبیعی به‌ویژه در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده و با سلامت انسان‌ها ارتباط تنگاتنگی دارد.
در این راستا پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی، با عنوان متولی بخش گیاهان دارویی جهاددانشگاهی همواره سعی کرده است با استفاده از امکانات و نیروهای متخصص، گام‌های اساسی در برطرف کردن نیازهای اساسی مردم در این حوزه بردارد.
در ادامه با آخرین دستاوردهای این پژوهشکده که به مناسبت فرارسیدن چهل و چهارمین سالگرد پیروزی انقلاب مورد بررسی قرار گرفته است آشنا می‌شویم.
به‌نژادی و تولید ارقام اصلاح شده گیاهان دارویی:
به‌منظور افزایش عملکرد در واحد سطح گیاهان دارویی و افزایش سودآوری این گیاهان نیاز مبرم به تولید ارقام و لاین های اصلاح شده گیاهان دارویی در کشور است. در همین راستا، گروه‌های پژوهشی کشاورزی پژوهشکده با جمع‌آوری جمعیت‌های بومی کشور و مطالعات همه‌جانبه اقدام به به‌نژادی گیاهان دارویی مهم کشور از جمله گل محمدی، زیره سیاه و سبز، ماریتیغال و پاپاور کرده است که خروجی این پژوهش‌ها در قالب ارقام اصلاح شده در اختیار فعالان حوزه کشت گیاهان دارویی کشور قرار خواهد گرفت.
داروی دتوکسین:
دانه‌های گیاه تلخ به‌طور سنتی در ایران به‌جای متادون و به‌ویژه مورفین برای درمان اعتیاد به اپیات مصرف می‌شود. همچنین برای درمان بسیاری از بیماری‌ها شامل درد، التهاب، اسهال، تب، بیماری کبد مزمن، عفونت باکتریایی، نارسایی قلبی و پرفشاری خون استفاده شده است و پس از 10 سال تحقیق و مطالعه بر روی این گیاه هیچ‌گونه تداخل اثر، سمیت یا عارضه نامطلوبی برای این گیاه گزارش نشده است.
مطالعات انجام شده بر روی این گیاه نشان داد که این گیاه سمیت کمی داشته و علائم محرومیت از مورفین را مهار می‌کند و می‌توان از آن به‌عنوان یک داروی گیاهی برای مهار علائم ترک اعتیاد استفاده کرد. همچنین این دارو می‌تواند جایگزین مناسبی برای داروهای شیمیایی کاهنده درد معتادان در حال ترک باشد که اثرات تداخلی دارویی کمتری در برابر داروهای شیمیایی ایجاد کند.
داروی لیپوویا:
بررسی چربی خون ایرانیان در مطالعه جهانی «بررسی روند تغییرات چربی خون در ۲۰۰ کشور دنیا در چهار دهه گذشته» نشان می‌دهد ایران یکی از کشورهای دارای سطح بالای چربی خون بد در جهان است. بر طبق آمار، نیمی از مرگ‌های رخ داده در کشور ایران زودرس (زیر ۷۰ سال) است و سکته‌های قلبی و مغزی علت نیمی از مرگ‌های زودرس در کشور محسوب می‌شود. سالانه بیش از ۱۵۰ هزار نفر بر اثر سکته قلبی و مغزی جان خود را از دست می‌دهند که چربی خون بالا در ایجاد زمینه مناسب برای بروز سکته‌های قلبی و مغزی و کبد چرب نقش بسیار مهم و تعیین کننده‌ای دارد.
در یک کار آزمایی بالینی تصادفی دوسوکور کنترل شده با دارونما که توسط محققان پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی انجام شده است، بر روی 67 بیمار هیپرلیپیدمیک (هیپرکلسترولمیک و/یا هیپرتری‌گلیسریدمیک) با سن 30.3 ± 56.4 سال، اثرات مصرف عصاره برگ مریم گلی (یک کپسول 500 میلی‌گرمی هر 8 ساعت به مدت 2 ماه) بر روی سطوح خون ناشتا لیپیدها، کراتینین و آنزیم‌های کبدی از جمله SGOT و SGPT در 34 بیمار مورد بررسی قرار گرفت و با گروه دارونما (33 نفر) مقایسه شد. این عصاره سطح کلسترول تام خون، تری گلیسیرید، LDL و VLDL را کاهش داد، اما سطح HDL خون را بدون اثرات قابل توجهی بر سطوح خونی SGOT،SGPT و کراتینین در مقایسه با دارونما و در نقطه پایانی افزایش داد. هیچ عوارض جانبی در اثر استفاده از این دارو گزارش نشد و به‌طور کلی نتایج این بررسی نشان داد که عصاره برگ گیاه مریم گلی می‌تواند در درمان هیپرلیپیدمی مؤثر و بی‌خطر واقع شود.
هر کپسول لیپوویا حاوی 400 میلی‌گرم عصاره خشک برگ گیاه مریم‌گلی است که در اندیکاسیون این داروی گیاهی دارای مجوز از سازمان غذا و دارو ذکر شده که باعث کاهش کلسترول تام، LDL و تری‌گلیسیرید، افزایش HDL و کاهش قند خون در بیماران مبتلا به هایپرلیپیدمیا و دیابت نوع دوم می‌شود.
داروی ول اسلیپ:
اختلالات خواب به گروهی از بیماری‌ها گفته می‌شود که توانایی فرد برای خوابیدن به‌طور منظم را تحت تأثیر قرار می‌دهند. شیوع این اختلالات، چه به سبب بیماری زمینه‌ای و چه به سبب اضطراب بیش از حد، در دنیا در حال افزایش است و مطابق با پژوهش‌های اخیر انجام شده باید اذعان کرد که کیفیت و مدت خواب با پیشرفت و مدرنیته دچار تغییر شده است. در واقع، بیش از 75 درصد از افراد بین 20 تا 59 سال اختلالات خواب به طور نسبتاً منظم را گزارش می‌کنند. بیشتر افراد، گهگاه مشکلات خواب را به سبب اضطراب، برنامه‌های سخت روزانه و دیگر تاثیرات بیرونی تجربه می‌کنند. با این وجود، زمانی که این مشکلات شروع به رخ دادن به طور منظم کنند و با زندگی روزمره تداخل کنند، ممکن است وجود یک اختلال خواب را نشان دهند. بسته به نوع اختلال خواب، افراد ممکن است در به خواب رفتن مشکل داشته و در طول روز احساس خستگی شدید کنند. کمبود خواب می‌تواند اثر منفی بر انرژی، خلق، تمرکز و سلامت عمومی داشته باشد. برخی موارد، اختلالات خواب می‌تواند علامت یک مشکل پزشکی یا بیماری روانی دیگر باشد.
هر کپسول وِل‌اِسلیپ حاوی عصاره خشک گل گیاه رازک 100 میلی‌گرم، گل گیاه بابونه 100 میلی‌گرم، گل گیاه گل ساعتی 100 میلی‌گرم و ریشه گیاه سنبل‌الطیب 25 میلی‌گرم، 60 میل‌گرم منیزیم گلوکونات، 5 میلی‌گرم ویتامین B-6 و 3 میلی‌گرم ملاتونین است. بابونه یک آرام‌بخش ملایم یا محرک خواب محسوب می‌شود. اثرات آرامش‌بخشی بابونه به دلیل وجود آنتی‌اکسیدانی به نام آپی ژنین است که به گیرنده‌های گابا در مغز متصل شده و مشابه با بنزودیازپین‌ها، موجب کاهش اضطراب و ایجاد خواب‌آلودگی می‌گردد. فعالیت آرام‌بخشی رازک مرتبط با 3-متیل 2-بوتانول در آن است؛ به‌علاوه، رسوب‌های ایزو والریک اسید موجود در رازک نیز می‌تواند اثرات آرام‌بخشی داشته باشد. مطالعات بالینی صورت گرفته بر روی انسان‌ها نشان داده است که گیاه سنبل‌الطیب دارای اثرات آرام‌بخشی بوده که این اثرات بیشتر مربوط به روغن‌های فرار موجود در آن است. مطالعات بیوشیمیایی انجام شده نشان می‌دهند که والرنیک اسید باعث بازداری کاتابولیسم گابا در اتصالات سیناپسی در سیستم عصبی مرکزی می‌شود و غلظت بالای گابا در بافت مغزی منجر به اثرات آرام‌بخشی می‌گردد. گل ساعتی نیز با مکانیزمی مشابه با عملکرد سنبل‌الطیب و همچنین با مهار فعالیت آنزیم مونوآمینواکسیداز و افزایش میزان مبادله کننده‌های عصبی شامل سروتونین، نوراپی نفرین و دوپامین در سیستم عصبی مرکزی منجر به ظهور اثرات آرام بخشی پایداری می‌شود که اثرات آن در ترکیب با سنبل‌الطیب تقویت می‌شود.
همچنین تحقیقات در این پژوهشکده نشان داده است که مصرف روزانه یک عدد کپسول وِل‌اِسلیپ، 30 تا 60 دقیقه قبل از خواب، به میزان موثری به بهبود کیفیت خواب و درمان اختلالات خواب کمک کند.
آفت‌کش‌های گیاهی:
باقی ماندن سموم به روی محصولات کشاورزی از جمله معضلاتی است که امروزه کشاورزان با آن مواجه هستند، در نتیجه طرح فرمولاسیون و تولید آفت‌کش‌های گیاهی می‌تواند کمک بزرگی به رفع این مشکل کند؛ سموم شیمیایی حتی پس از برداشت نیز به مدت طولانی روی محصول باقی می‌ماند اما آفت‌کش‌های گیاهی به دلیل اینکه بر پایه و اساس مواد اولیه گیاهی تولید می‌شوند، مشکلی ایجاد نمی‌کنند. این سموم گیاهی کاملاً ارگانیک و سازگار با بدن انسان هستند و نقش مؤثر و مفیدی در سالم خوری و ایمنی غذایی مردم دارند.
همچنین سموم گیاهی عوارض ناشی از سموم شیمیایی را به دنبال ندارند. سموم و آفت‌کش‌های شیمیایی وارد آب، خاک و چرخه محیط‌زیست می‌شوند و در بدن انسان تجمع پیدا می‌کنند. امروزه منشأ بسیاری از بیماری‌های ناشناخته مانند انواع سرطان‌ها، کبد چرب و بیماری‌های سیستم عصبی ناشی از استفاده از سموم و آفت‌کش‌های شیمیایی است. سموم گیاهی دقیقاً همان خاصیت سموم شیمیایی را دارد. منتها سموم شیمیایی به‌سرعت پس از مصرف تأثیر خود را نشان می‌دهد اما باید 24 تا 48 ساعت زمان صرف شود تا سموم گیاهی اثربخشی خود را نمایان کند.
آفت‌کش‌های شیمیایی که در مزارع و گلخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند، بسیار آسیب‌زا بوده و مشکلاتی مانند نازایی، سقط جنین، سرطان‌های مختلف، بیماری‌های گوارشی، صعب‌العلاج و پوستی به همراه دارند. بهترین جایگزین برای این سموم، جایگزینی برگرفته از طبیعت است. در پژوهش‌های خود به یک سری آفت‌کش‌های طبیعی رسیدیم که قادر به دور کردن آفت‌ها و حشرات گیاهان هستند.
در مرحله آزمایش این آفت‌کش‌های طبیعی در گلخانه هستیم و تاکنون نتایج خوبی حاصل شده و در مرحله اخذ مجوز از سازمان حفظ نباتات کشور هستیم. اگر این آفت‌کش‌های طبیعی گیاهی به‌صورت رسمی در کشور تولید شوند، بخشی از نیاز کشور برطرف شده و از ورود سموم شیمیایی به کشور جلوگیری می‌شود؛ در عین حال، استفاده از آفت‌کش‌های طبیعی گیاهی بسیار ساده بوده و مشکلات آفت‌کش‌های شیمیایی را نیز نخواهد داشت.
داروی اورتی هرب:
بر طبق آخرین آمار، ۴۶۰ میلیون نفر در دنیا به دیابت مبتلا هستند و در ایران ۱۱ درصد افراد بالای ۲۵ سال، معادل ۵ و نیم میلیون نفر به دیابت مبتلا هستند. آمار بالای ابتلا به دیابت در کشور، لزوم توسعه دانش فنی در زمینه تولید محصولات درمانی در این حوزه را کاملاً توجیه می‌کند.
در کار آزمایی بالینی دوسوکور تصادفی شده با کنترل دارونما، انجام شده توسط محققان پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی بر روی دو گروه 46 نفره از بیماران مبتلا به قند خون مشخص شده است که مصرف پودر عصاره الکلی برگ گیاه گزنه با دوز یک کپسول 500 میلی‌گرمی هر 8 ساعت، پس از 3 ماه سطوح خونی گلوکز ناشتا، گلوکز 2 ساعت بعد از غذا و هموگلوبین گلیکوزیله (HbA1c) را در بیماران دیابتی نوع دوم پیشرفته (نیازمند درمان با انسولین) به طور معنی‌داری در مقایسه با دارونما به ترتیب به میزان 34.2%، 23.6% و 18.1% کاهش داده است.
بیماران تحت بررسی در این کار آزمایی انسولین مصرف نمی‌کردند، اما از داروهای رایج پایین آورنده گلوکز خون (داروهای ضد دیابت استاندارد) هم‌زمان با کپسول عصاره گزنه استفاده می‌کردند؛ بنابراین، درمان گیاهی دیابت می‌تواند به‌صورت مکمل به رفع کمبود مواد مغذی بدن، کاهش سطح گلوکز، بهبود مقاومت به انسولین، کاهش التهابات ناشی از دیابت و سایز عوارض بیماری کمک کند.
بر مبنای این کار آزمایی بالینی انجام شده، محصول تجاری با برند اورتی‌هرب با اندیکاسیون “کنترل قند خون در دیابت نوع 2” توسط پژوهشکده گیاهان دارویی تولید و در دسترس عموم مردم قرار می‌گیرد.
آنتی‌بیوتیک در صنعت طیور:
با توجه به اهمیت تولید داروها و آفت‌کش‌های گیاهی به‌عنوان جایگزینی برای داروهای شیمیایی مورد استفاده در صنعت طیور و همچنین آفت‌کش‌های شیمیایی مورد استفاده در کنترل آفات محصولات کشاورزی این طرح در قالب طرح‌های فناورانه در مهرماه سال 1398 با همکاری پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی، مرکز ملی ذخایر زیستی و ژنتیکی و جهاددانشگاهی واحد استان کهگیلویه و بویر احمد آغاز شد.
هدف از انجام این دو طرح ملی، کسب دانش فنی و تولید تجاری حداقل 5 آفت‌کش پر کاربرد با منشأ گیاهی برای کنترل آفات صیفی و سبزی گلخانه‌ای و همچنین 5 دارو با منشأ گیاهی برای کنترل عفونت‌های گوارشی، اختلالات تنفسی، محرک رشد و ضد کوکسیدیوز در صنعت پرورش مرغ گوشتی و تخم‌گذار بود.
یکی از بخش‌های مهم این دو طرح، ساخت و راه‌اندازی سایت کارخانه تولید آفت‌کش‌های گیاهی و داروهای دامی در شهرک صنعتی چهار بیشه شهرستان گچساران است که جهاددانشگاهی در طی 18 ماه گذشته بالغ بر 100 میلیارد ریال برای ایجاد زیرساخت و خطوط تولید این فرآورده‌های دانش‌بنیان هزینه کرده است.
تولید مکمل‌های ورزشی با پایه گیاهی:
گسترش روز افزون باشگاه‌های بدنسازی در کشور، حکایت از استقبال افراد جوان و نوجوان جامعه به این رشته ورزشی دارد؛ اما نکته‌ای که نباید از آن غافل بود، ورود مکمل‌های ورزشی از نوع تقلبی و قاچاق به محیط باشگاه‌های بدنسازی است.
بر اساس اعلام مسوولان سازمان غذا و دارو، ناظران و بازرسان معاونت غذا و دارو در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، به‌صورت مداوم از داروخانه‌ها بازدید می‌کنند. از همین رو میزان تخلفات و کشفیات مکمل‌های ورزشی غیر مجاز در داروخانه‌ها بسیار کم بوده به‌طوری‌که طبق آمار موجود میزان این تخلفات کمتر از یک درصد است. در عین حال، میزان مکمل‌های غیر مجاز که در مکان‌های غیررسمی و باشگاه‌های ورزشی به فروش می‌رسد، نسبتاً بالا است.
از همین رو، با توجه به ظرفیت‌ها و توان بالای جهاددانشگاهی در انجام پروژه‌های فناورانه، سبب شد تا در دو سال گذشته با اعتماد و حمایت مقام معظم رهبری و مساعدت مجلس و دولت، اجرای 41 طرح فناورانه توسط این نهاد آغاز شود که یکی از این طرح‌ها، “تولید مکمل‌های ورزشی پرمصرف بر پایه نیازهای تغذیه‌ای ورزشکاران” است.
مکمل‌های غذایی ورزشی ترکیباتی هستند که با هدف رفع کمبودهای غذایی ورزشکاران و یا افزایش کارکرد ورزشی آنان مورد استفاده قرار می‌گیرد و امید می‌رود که 4 مکمل پرمصرف در نیمه دوم سال 1400 توسط پژوهشکده علوم و فناوری مواد غذایی جهاددانشگاهی تولید و روانه بازار گردد.
مکمل‌های ورزشی اغلب وارداتی هستند و تقلب‌های زیادی در این حوزه صورت می‌گیرد. استفاده از مکمل‌های تقلبی باعث بروز بیماری‌های مختلف و حتی مرگ و میر ورزشکاران می‌شود. تولید ۴ مکمل ورزشی با پایه گیاهی، علاوه بر کمک به حفظ سلامت ورزشکاران، از ورود مکمل‌های تقلبی و خروج ارز جلوگیری می‌کند.
