قلعه ای تاریخی که ناگفته های بسیار دارد

بر اساس مستندات تاریخی، این قلعه نه تنها در طول دوران حکومت اردلان‌های کردستان به‌عنوان یک کاخ- قلعه عملکرد داشته که در مدرسه و مسجد آن دانشمندان، ادبا، فضلا و علمای منطقه حضور یافته و در همان‌جا شخصیت‌های برجسته‌ای را تربیت کرده‌اند. این قلعه یکی از مهم‌ترین مراکز حکمرانان ایران در سرحدات غربی کشور به شمار می‌آمد و تا سال ۱۰۶۶ هجری حیات در آن جریان داشته است. شواهد باستان شناسانه مؤید آن است که این قلعه شهر در اثر زلزله ویران شده و در شرایط حاضر هم قلعه و هم استقرار گاه مرتبط با آن به تپه‌ای باستانی تبدیل شده‌اند.

برای شناخت بهتر این قلعه و اهمیت آن با محمد معصومیان کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه تهران و معاونت کاوش قلعه ایمام مریوان به گفت‌وگو نشستیم.

 

کمی از قلعه ایمام بگویید؟ چه شد که این محوطه را برای کاوش انتخاب کردید؟

نام این محوطه یعنی قلعه مریوان به‌عنوان یک بند در اشعار فولکلور و ترانه‌های کردستان تکرار می‌شد. در منابع محلی نام این قلعه بسیار آمده است. در دوره صفوی در این محوطه، مسجد مدرسه‌ای بوده است که سیصد سال علما و فضلای غرب ایران، مناطق کردستان و شمال بین‌النهرین از آنجا تغذیه می‌شده‌اند و فارغ‌التحصیلان آنجا به مناطق دیگر ایران و شمال بین‌النهرین می‌رفتند و در آنجا وظیفه علمی خود را به‌جا می‌آوردند. در منابع این قلعه به نام قلعه ایمام یا امام آمده است. من در پروژه دانشگاهی دوره ارشدم این قلعه را بررسی کرده‌ام. به استادم دکتر حسن کریمیان معاون پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و هم چنین استاد گروه باستان شناسی، نتیجه کارم را نشان دادم و ایشان گفتند که برای نجات این قلعه باید به دنبال راه چاره‌ای بود. راه چاره آن هم کاوش بود تا این محوطه بهتر شناخته شود و از تعرض معدن سنگی که زیر پای قلعه را خالی کرده بود، نجات پیدا کند. ما پروپوزالش را نوشتیم و به پژوهشکده باستان‌شناسی دادیم و در نهایت توانستیم برای 15 اردیبهشت 94 تا 31 خرداد 94 به سرپرستی دکتر حسن کریمیان اجازه کاوش را بگیریم.

یعنی در این قلعه پیش از شما کاوشی صورت نگرفته بود و شما اولین گروهی بودید که آن را کاوش کردید؟

پیش از ما کسی کار باستان‌شناسی در آن محوطه را انجام نداده بود. ما قبل از کاوش، مطالعات میدانی خود را کامل کرده بودیم و بررسی‌های مقدماتی، معرفی محوطه، تأمین اعتبار، نقشه برداری، حفاظت و مرمت، مطالعات ژئوفیزیک، مطالعه مصالح و مواد سازنده، مطالعات قوم باستان شناسی و … را انجام داده بودیم. از نتایج این مطالعات، مقاله‌ای انگلیسی چاپ کردیم، البته مقاله دیگری هم در مجله پژوهش‌های زاگرس داریم که در آینده‌ای نزدیک چاپ می‌شود.

قلعه ایمام متعلق به چه دوره‌ای است؟

ما دوره اسلامی را کاوش کردیم اما زیر لایه‌های اسلامی ما به آثاری از هزاره اول پیش از میلاد دست پیدا کرده‌ایم. شاخص این قلعه به دوره صفویه برمی‌گردد اما ما پس از انجام مطالعات به داده‌هایی دست پیدا کردیم که فعلاً اجازه انتشارش را نداریم و بعدها آن را منتشر می‌کنیم. این داده‌ها باید به‌صورت مقاله علمی چاپ شود. برای ما ثابت شده که هزاره اول قبل از میلاد این محوطه خیلی شاخص است. این محوطه قطعاً جزء گنجینه‌های فرهنگی ماست و محوطه به‌شدت مهمی است. قطعاً تا آخر سال 95 در مقالات متعددی که چاپ می‌شود همه این مسائل را اثبات می‌کنیم. تا مقاله چاپ نشود نمی‌توانم راجع به این مسائل چیزی بگویم. ولی این را می‌گویم که این قلعه از دوره آشوری تا قاجار کامل مستقر بوده و یک قلعه شهر 150 هکتاری است.

شما در زمان کوتاهی کار اکتشاف را انجام ندادید؟

ما می‌دانستیم که کجا چه‌کار می‌کنیم. ما سیستم‌های ثبت و ضبطی داشتیم که سرعت کارمان را بالا می‌برد و تعداد زیادی کارگر هم داشتیم و گروه متخصصی که آنجا مشغول به کار بودند مکمل هم فعالیت می‌کردند. تنها یک 20 در 20 بیرون آمده است و ما حداقل یک برنامه ریزی ده ساله داریم و برنامه‌مان را طی تفاهم‌نامه‌ای به شهرداری و شورای شهر هم داده‌ایم و ان‌شاءالله این کار تا ده سال دیگر ادامه خواهد داشت و شاید تا 50 سال هم آنجا جای کار داشته باشد.

میراث فرهنگی از این گونه کارها، حمایت می‌کند؟

قطعاً از این کارها حمایت می‌کنند اما متأسفانه میراث فرهنگی همیشه در بخش باستان‌شناسی با مشکل بودجه مواجه است به همین دلیل ما خیلی خوشحال بودیم که در دوره‌ای کار کردیم که از فرماندار گرفته تا شهردار و اعضای شورای شهر، همه راغب بودند که این کار انجام شود و بودجه کاوش را آن‌ها تأمین کردند.

با توجه به اینکه قدمت این بنا به دوره صفویه بازمی‌گردد و با توجه به اینکه ما در این دوره جهانگردانی داشته‌ایم که سفرنامه هم می‌نوشته‌اند در سفرنامه‌ای به آبادانی این محوطه اشاره شده است؟

بله در سفرنامه‌ای از آن دوران، از اردلان‌ها که حاکمان کردستان بوده‌اند صحبت می‌شود. اردلان‌ها حکومتی خود مختار در کردستان داشته‌اند و تقریباً از دوره ساسانی 1000-1500 ساله در کردستان حکومت می‌کرده‌اند. در حال حاضر هم خاندان اردلان در شهر سنندج حضور دارند و هنوز این خاندان موجودیت دارد. در منابع بسیاری به این محوطه اشاره شده است. این محوطه یکی از کلیدی‌ترین قلعه شهرهای اردلان‌ها بوده است که به همراه قلعه حسن آباد سنندج، قلعه «زلم» شهر زور یا حلبچه و قلعه پالنگان، از قلعه‌های کلیدی این حکومت بوده‌اند. در حقیقت قلعه ایمام مریوان ابتدا مکان حکمرانی بوده است و سپس مرکزیت طی اتفاقاتی از مریوان به قلعه حس آباد سنندج منتقل می‌شود و تا آخر هم همان‌جا باقی می‌ماند.

چرا باستان‌شناسی این منطقه این‌قدر دیر انجام شده است؟

یکی از دلایل این است که به استان کردستان عموماً در دوره‌های قبل توجهی نمی‌شد. در حال حاضر این وضعیت در حال بهبود است و باستان‌شناسان به کردستان روی آورده‌اند. از دلایل دیگر نبودِ بودجه و امکانات و… بوده است.

سخن آخر؟

ما در باستان‌شناسی‌مان سعی کرده‌ایم مدرن‌ترین متد باستان‌شناسی را به کار ببریم. ما در کاوش‌هایمان به سرپرستی آقای دکتر کریمیان بیشترین بخش بودجه را به پژوهش اختصاص دادیم. امیدوارم در آینده نزدیک استان کردستان از لحاظ پژوهش‌های باستان‌شناسی حرف‌های جدیدی برای گفتن داشته باشد و داده‌های جدیدی را به باستان‌شناسی ایران تقدیم کند.

 

گفت‌وگو: مهرداد نصرتی

No tags for this post.