ریشه‌کنی مالاریا از کل جهان بدون واکسن امکان‌پذیر نیست
در بخش اول گفتگو با دکتر نوید دین‌پرست جدید، عضو هیأت علمی بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین و مسئول انسکتاریوم ملی ایران، درباره بخش مالاریا و ناقلین انستیتو پاستور و فعالیت‌های داخلی و بین‌المللی این بخش سوال کردیم. وضعیت برنامه کشوری حذف مالاریا در ایران و شرایط تحقق افق برنامه سازمان بهداشت جهانی در کاهش 90 درصدی نرخ ابتلا تا سال 2030 میلادی از دیگر مواردی بود که دکتر دین پرست به تشریح آنها پرداخت.
در این بخش از گفتگو رئیس انسکتاریوم ملی ایران درباره روند تولید واکسن مالاریا در داخل کشور توضیح میدهد.
برنامه ایران برای تولید واکسن مالاریا چیست؟
بیماری مالاريا در هيچ مقطع زمانی از محدوده جغرافيای ايران پاك نشده است و لذا جمهوری اسلامی متعهد گرديده كه در راستای "برنامه حذف مالاريا در افق 1404" منطبق بر "نقشه جامع علمي كشور" و "نقشه جامع سلامت"، تا پايان سال 1403 به پيش شرط های مورد نظر سازمان جهانی بهداشت (WHO) جهت شروع فرايند اخذ گواهی حذف مالاريا دست يابد.
در اهمیت حذف این بیماری باید اذعان داشت که علاوه بر کاهش بار بیماری، کشور می‌تواند به ظرفیت بهره‌برداری از توسعه اقتصادی رسیده و هم بدلیل امن بودن کشور از بیماری، تبادلات توریستی، علمی، فرهنگی و تجاری افزایش یافته و در نهایت رشد اقتصادی چشمگیری داشته باشد. اما برای تحقق این مهم، در چشم‌انداز بیست ساله ضروری است که هدف حذف بیماری مورد توجه جدی قرار گیرد تا به تبع آن کشور از بیماری پاک شده و مراتب تائید آن از طرف نهادهای رسمی بین‌المللی (WHO) اعلام گردد.
واکسن قطع انتقال بیماری می‌تواند در تمامی کشورهای در مرحله کنترل، "حذف" و یا در "حال نگهداری حذف"، قابل استفاده می‌باشد. لذا داشتن چنین واکسنی یک الزام و "باید" است و می‌تواند به حذف بیماری در دو کشور همسایه که از نظر ثبات سیاسی و جنگ‌های داخلی امن نبوده و از طرفی از کشورهای اندمیک مالاریا محسوب می‌شوند کمک شایان توجهی نموده، از هدر رفتن سرمایه ملی صرف شده جهت حذف بیماری در ایران و همچنین صرف سرمایه اضافی برنامه حذف مالاریای کشور (در طی سالهای 1389 تا 1404) که بواسطه موارد وارده از این کشورها به ایران تحمیل می‌شود و بالاخره از بازگشت مجدد بیماری به مناطق پاک اجتناب گردد و در مسیر اخذ گواهینامه حذف مالاریا در جمهوری اسلامی ایران توسط WHO مانع و اشکالی ایجاد نشود. باید توجه داشت که با توجه به خطرات ناشی از بازگشت این بیماری در سراسر جهان، در صورت تولید واکسن مالاریایی VIMT، برنامه واکسیناسیون باید سالهای متمادی تا رسیدن و بعد از رسیدن به ریشه‌کنی کامل در جهان (از اهداف WHO تا سال 2050) ادامه یابد.
بررسی‌های 15 ساله اخیر گروه تحقیقات مالاریا و ناقلین مرکز تحقیقات بیوتکنولوژی انستیتو پاستور ایران در مقیاس آزمایشگاهی و در مناطق آندمیک مالاریا که منجر به تهیه اطلاعات کاربردی انگل‌ها و ناقلین مالاریا در زمینه ژنومیکس و پروتئومیکس ساختارهای کاندید واکسن، اپیدمیولوژی ملکولی مالاریا، پایش ملکولی مقاومت دارویی انگل‌ها و سموم در ناقلین مالاریا در سطح ملی و منطقه WHO/EMRO (افغانستان، پاکستان، عراق، سودان) شده است، پشتوانه ارزشمندی برای توسعه واکسن در مقیاس پایلوت نیمه صنعتی و چالش اولیه و حضور مقتدرانه در این رقابت جهانی است.
آیا واکسن RTS,S نمونه موفق واکسن مالاریا محسوب می‌شود؟
مالاريا در هيچ مقطع زمانی از محدوده جغرافيای ايران پاك نشده است و لذا جمهوری اسلامی متعهد گرديده كه در راستای "برنامه حذف مالاريا در افق 1404" منطبق بر "نقشه جامع علمي كشور" و "نقشه جامع سلامت"، تا پايان سال 1403 به پيش شرط های مورد نظر سازمان جهانی بهداشت (WHO) جهت شروع فرايند اخذ گواهی حذف مالاريا دست يابد.
اجازه دهید که با مقدمه ای وارد این بحث تخصصی شویم. مالاریا به همراه اچ‌آی‌وی و سل، اولویت‌های بین‌المللی سلامت در قرن 21 هستند. در حال حاضر 5 گونه پلاسمودیوم عامل مالاریای انسانی شناخته شده‌اند. مقاومت داروئی و مقاومت به حشره‌کش‌ها چالش بزرگی برای روش‌های فعلی موجود مبارزه با مالاریا است. علیرغم اینکه مالاریا موجب عفونت مزمن و همچنین موارد بدون علائم و عود و بالاخره علائم مغزی می‌شود، هنوز هیچ واکسن مالاریا مجوز و گواهینامه اخذ نکرده است.
از طرفی با ابزار و سطح آگاهی و دانش فعلی ما، ریشه‌کنی مالاریا از همه نواحی جهان دست‌یافتنی نیست. در حال حاضر ضرورتا نیاز به 2 نوع واکسن مالاریا احساس می‌شود:
- واکسنی که در برنامه فعلی کنترل مالاریا نقش دارد و موجب کاهش موارد مرگ و میر و بار بیماری شود. RTS,S جزء این گروه از واکسن‌ها است که توانی بالقوه برای کاهش ناتوانی در کودکان دارد و فقط علیه گونه پلاسمودیوم فالسیپاروم موثر است.
- واکسن‌هایی که در مرحله حذف و ریشه‌کنی مالاریا نقش دارند و در سطح جمعیت حفاظت ایجاد می‌کنند و VIMT جز آن گروه محسوب می‌شود.
واکسن RTS,S با هزینه بیش از 500 میلیون پوند تولید شده و در آزمایشات، کارآیی زیر 50 درصد و در برخی موارد حتی زیر 20 درصد نشان داده است.
نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهند که واکسن RTS,S برای همه مناطق آندمیک مالاریا کارآیی ندارد و چون این واکسن فقط علیه گونه پلاسمودیوم فالسیپاروم موثر می‌باشد، لذا نمی‌تواند در حذف و ریشه‌کنی چهار گونه دیگر انسانی موثر باشد. این موضوع، مسئولیت محقق ایرانی را دو برابر می‌کند تا فعالیت‌های تحقیقاتی خود را برای تولید واکسنی که کارآئی داشته باشد، تشدید کند.
فعالیت تولید واکسن مالاریا در ایران از چه زمانی آغاز شد؟
محققان ایرانی سالهاست که در زمینه مالاریا فعالیت می‌کنند؛ دکتر عمیدزاده از انستیتو پاستور اولین محقق ایرانی است که بر روی مالاریا کار کرده است. اما همانطور که ذکر شد، با پشتوانه بیش از 20 سال تجربه ملی و بین‌المللی و حداقل طی 15 سال اخیر سعی کردیم در داخل کشور، در زمینه تخصصی خود الگویی ارائه بدهیم که منجر به چیدمان زیرساخت‌های لازم برای بحث توسعه و تولید واکسن مالاریایی منطقه‌ای شد.
مجددا تاکید می‌گردد که برنامه حذف و ریشه‌کنی مالاریا بدون واکسن امکان‌پذیر نیست. این در حالی است که کشور ما به سازمان بهداشت جهانی متعهد است که تا سال 1404 موارد انتقال محلی مالاریا را بطور کامل حذف کرده و سپس به سمت ریشه‌کنی حرکت کنیم که لازمه آن داشتن یک واکسن موثر است.
طرح ملی واکسن مالاریا با عنوان " طراحی و ارائه فرمولاسیون واکسن چند ظرفیتی علیه پلاسمودیوم ویواکس و فالسیپاروم جهت قطع انتقال بیماری مالاریا " توسط خانم دکتر صدیقه ذاکری (رئیس بخش مالاریا و ناقلین انستیتو پاستور) بعنوان مجری و با همکاری 6 تیم تحقیقاتی از مراکز ملی و بین‌المللی در سال 2011 تهیه و به شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف)، کمیسیون سلامت، امنیت غذایی و رفاه اجتماعی ارائه و مورد تصویب آن شورا قرار گرفت.
این پروژه ملی بر اساس اطلاعات بدست آمده از ساختار انگل‌های پلاسمودیوم شایع در منطقه و بعنوان یک واکسن چند گونه‌ای بر علیه پلاسمودیوم ویواکس و پلاسمودیوم فالسیپاروم در ایران و در قالب یک واکسن قطع‌کننده انتقال مالاریا (VIMT) طراحی شده است.
هدف اولیه این پروژه: ایجاد و ارائه یک پلت فرم ارزان و کارآمد برای توسعه و تولید واکسن قطع کننده انتقال مالاریا (VIMT) است.
واکسینه کردن حدود 2 میلیارد انسان با تکنولوژی فعلی خیلی هزینه‌بر است. اگر می‌خواهیم بار بیماری بخصوص در کشورهای فقیر کاهش یابد، باید روش‌های ارزان برای تولید واکسن ساب یونیت مالاریایی با توجه به اهمیت و نوع آنتی ژن‌های انتخابی و ساختار آن و همچنین هزینه، فولدینگ پروتئین، بازدهی محصول، راحتی دستکاری ژنتیکی مورد عنایت خاص قرار گیرد.
در همین راستا قابل ذکر است که استراتژی طرح ملی مصوب، مبتنی بر یک واکسن خوراکی کارآمد می‌باشد که در کنار سایر روش‌های کنترلی در مرحله حذف و ریشه‌کنی می‌بایست استفاده شود. "پلت‌فرم میکروآلگ" به عنوان ساختار مناسب تولید پروتئین‌های هدف مورد نظر است که در قالب یک همکاری بین‌المللی با متخصصان در این زمینه در حال راه‌اندازی در انستیتو پاستور می‌باشد و پیشرفت مراحل اجرائی آن قابل قبول بوده است. جلبک تک سلولی مورد استفاده در این پروژه دارای خصوصیات مناسب جهت استفاده بعنوان سیستم انتقالی و بیانی ارزان و کارا در توسعه واکسن مالاریایی بوده و براحتی دستکاری ژنتیکی می‌شود و دوره رشدشان نسبت به گیاهان خشکی‌زی خیلی کوتاهتر و با هزینه کم قابل کشت در فضای بسته محدود می‌باشند؛ لذا در نهایت از این سیستم در توسعه یک واکسن خوراکی استفاده خواهد شد.
بحث توسعه واکسن یک کار تیمی بزرگ است و الان می‌توانیم با افتخار بگوییم که در بحث توسعه واکسن مالاریا وارد شده‌ایم. این موضوع یک پیام دارد: کار بزرگ نیازمند شواهد علمی و تحقیقات همه جانبه است و مونتاژ به درد نمی‌خورد.
از بودجه اختصاص داده شده به این پروژه راضی هستید؟
بودجه 500 میلیون پوندی واکسن RTS,S قابل مقایسه با بودجه داخلی نیست، اما این مسأله هیچ وقت ما را ناامید نکرده است.
بحث بودجه مطرح است که حداقلی است، اما به لطف خدا کارها پیش می‌روند ولی سختی‌های خاص خودش را دارد، چراکه بحث واکسن شوخی نیست. اگر موفقیتی نصیب این گروه شده است، پشتیبانی از جهات مختلف دریافت کرده است؛ از رئیس انستیتو پاستور تا وزیر بهداشت و شورای عتف که اعتماد کرده و طرح را تصویب کردند. در حال حاضر در قسمت اول این پروژه ملی ما در حال راه‌اندازی و ایجاد زیر ساخت میکروآلگ برای توسعه واکسن مالاریایی قطع‌کننده انتقال می‌باشیم.
سیاستگذاران علمی کشور باید براساس اولویت‌هایی که با واقعیت‌های داخلی مطابقت دارند، نیازهای کشور را مشخص کنند و محققان، در راستای همین اولویت‌ها کار کنند. اگر طرح را تصویب کردند، باید متعهد باشند که بودجه مورد نیاز را در اسرع وقت تأمین کنند. باید به محققان براساس شواهد علمی که ارائه می‌دهند، اعتماد کنیم؛ در سیاست‌های کلان به آنها اعتماد کنیم و بودجه لازم را در اختیار آنها قرار دهیم و بعد از آنها جواب بخواهیم.
در چهارمین کنفرانس بین‌المللی واکسن‌های مالاریا (MVW 2016) در لایدن هلند، مقاله‌ای* از سوی محققان بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین ارائه شد. موضوع این مقاله در چه زمینه‌ای بود؟
مقاله ارائه شده مربوط به طرح مصوب سرکار خانم دکتر ذاکری بوده که همزمان بعنوان پایان نامه دکترای تخصصی خانم دکتر وحیده ولی‌زاده اجرا شده و در راستای توسعه واکسن علیه گونه پلاسمودیوم ویواکس می‌باشد که سال‌ها در بخش تحقیقات مالاریا و ناقلین مورد تحقیق قرار گرفته است.
پروتئین هدف در این پروژه پروتئین متصل شونده به دافی بوده است که یکی از پروتئین‌های مهم کاندید واکسن علیه گونه ویواکس می‌باشد. بر روی ژن و پروتئین این کاندید واکسن در صدها نمونه از پلاسمودیوم ویواکس کار شد و در ارزیابی‌های اولیه به این جمع‌بندی رسیدیم که این آنتی ژن در سطح ژن و پروتئین در سویه‌های پلاسمودیوم ویواکس درحال گردش در ایران، افغانستان و پاکستان متفاوت می‌باشد. سوال اصلی این بود که آیا همه فرم‌ها باید در توسعه یک واکسن مالاریایی کارا مد نظر گرفته شوند؟ اگر بلی آیا تولید چنین واکسنی مقرون به صرفه می‌باشد؟ مسلما استفاده از تمامی فرم‌های یک پروتئین در توسعه واکسن با هدف القا پاسخ‌های ایمنی مناسب امکان‌پذیر نمی‌باشد. با این پیش‌فرض، در این پروژه پنج فرم از شاخص‌ترین فرم‌های شناسایی شده جهت بررسی امکان استفاده از یک فرم و ایجاد پاسخ مناسب علیه سایر فرم‌ها مورد استفاده قرار گرفتند و نتیجه این تحقیق نشان داد که می‌توان با استفاده از تنها یک فرم از این پروتئین در توسعه واکسن ویواکسی، ایمنی علیه سایر سویه‌ها را ایجاد نمود که بدین ترتیب با حفظ کارآیی واکسن هزینه تولید آن را کاهش داد و این نتیجه، در توسعه واکسن مالاریایی بسیار ارزشمند می‌باشد.
حضور محققان ایرانی در کنفرانس‌های بین‌المللی را تا چه حد مثبت ارزیابی می کنید؟
ارائه توانمندی‌های داخلی باعث ارتقاء جایگاه علمی کشور می‌شود که بسیار ارزشمند است. ما هم باید واقعیت‌های علمی را بگوییم و به گروهی تبدیل شویم که اطلاعات و شواهد علمی را با دیگران به اشتراک می‌گذارند و اعتمادسازی می‌کنند.
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: اطلبوا العلم و لو بالصین. ظاهر حدیث این است که علم را بجوئید حتی اگر در چین باشد؛ اما باطن آن می گوید، اگر میخواهی ارتقا پیدا کنی، هرجا لازم است سرک بکش و اطلاع کسب کن. علم بدون تعامل، اسمش علم نیست، کپی‌برداری است. کپی‌برداری در جاهایی خوب است و استراتژی تولید معکوس یا مهندسی معکوس در مورد یک سری تجهیزات خوب است، اما در خیلی از علوم جواب نمی‌دهد.
باید تعامل درونی و بیرونی – ملی و بین‌المللی با محققان توانمند داخلی و خارجی داشته باشیم، درغیراینصورت خودمان را از ارتقاء و رشد محروم کرده‌ایم.
عالم و محقق باید دانش را به سطوح دیگر انتقال دهد (بخصوص به جوانترها) و خالی شود تا بتواند چیزهای جدیدتر بیاموزد؛ برای اینکه بیشتر بیاموزد باید با سایرین تعامل داشته باشد. تجربه، تعامل، انتقال یادگیری در همین رفت و آمدهای ملی و بین‌المللی بدست می‌آید. این تعامل برای هر دو طرف سود است: وقتی یاد می‌گیرد، چیزی به دانش کشور افزوده می‌شود و وقتی یاد می‌دهید، شخصیت و جایگاه علمی کشور ارتقا پیدا می‌کند.
اما باید توجه داشت که در این تعاملات، حرفی نزنیم که واقعیت ندارد، چراکه شخصیت علمی کشور زیر سوال می رود؛ برعکس، ارائه توانمندی‌های داخلی باعث ارتقاء جایگاه علمی کشور می‌شود که بسیار ارزشمند است. ما هم باید واقعیت‌های علمی را بگوییم و به گروهی تبدیل شویم که اطلاعات و شواهد علمی را با دیگران به اشتراک می‌گذارند و اعتمادسازی می‌کنند. از طرفی، لازمه ارزیابی توانمندی‌های ما در داخل داشتن شاخصی بیرونی برای مقایسه است که این خود منجر به خودسازی می‌شود.
نکته دیگر اینکه حضور در کنفرانس‌ها و نشست‌های بین‌المللی فقط مختص اعضای هیأت علمی نباشد و برای دانشجویان هم امکان حضور فراهم شود. نیروی انسانی جوان، اصلی‌ترین پشتوانه ایران است. من در بسیاری از کشورهای دنیا بوده، تحصیل و تدریس کرده‌ام. به جرأت می‌گویم که دانشجویان ایرانی جزو با استعدادترین دانشجویان جهان هستند.
باید افتخار کرد به توانمندی بچه‌های ایران؛ دانشجویان ایرانی بسیار با استعداد هستند و باید برای حل مشکلات مالی آنها تلاش کنیم. با فراهم کردن شرایط مناسب، کاری کنیم که دانشجویان نخبه بمانند و خدمت کنند.
* دکتر وحیده ولی زاده، دکتر صدیقه ذاکری، دکتر نوید دین پرست جدید، دکتر اکرم ابویی مهریزی:
Functional cross-reactive antibody responses to heterologous PvDBP-II variants: Implication for vivax malaria development
گفتگو: معصومه سوهانی
No tags for this post.
