فرهنگ خواب و بیداری‌مان به هم ریخته است
با وجود این نورها یک لحظه درختان را سبز می‌بینید و لحظه‌ای دیگر قرمز. به نظر می‌آید در این زمینه بین دو گروه اختلاف نظر وجود دارد. از یک طرف هنرمندان معتقدند باید به اصل هویت مسئله موجودی به نام درخت احترام گذاشته شود و آن را همان گونه ببینیم که در طبیعت وجود دارد. گونه‌ای دیگر یا طیف دیگری از هواداران این شکل نورپردازی معتقد هستند که شب نیاز به زیبایی دارد و چه‌بسا یکی از این جلوه‌های زیبایی همین رنگ‌های متنوعی باشد که ما به درخت می‌دهیم. حالا این‌که کدام یک از این دیدگاه‌ها درست است، جای بحث جداگانه دارد.
گفته می‌شود بسیاری از مردم دنیا از آلودگی نوری رنج می‌برند. ظاهراً این رنج دیدن فقط به مردم، محدود نمی‌شود. بلکه کل ساختار طبیعت تحت تأثیر آلودگی نوری قرار می‌گیرد. این‌که آیا نور می‌تواند در فهرست آلودگی قرار بگیرد و آلودگی نوری چیست، موضوعی بود که برنامه چرخ با حضور کارشناسان این حوزه آقایان دکتر محمدرضا منظم اسماعیل پور و دکتر سید مهدی سیدی به آن پرداخت.
جناب آقای دکتر منظم، ما به چه کیفیتی آلودگی نوری می‌گوییم؟
به لحاظ علمی هرگاه نور مصنوعی از یک حدی بیشتر، در شرایط نامناسب و غیر استاندارد باشد و در بازه زمانی نامناسب و طولانی استفاده شود، به آن آلودگی نوری می‌گویند.
این آلودگی، الزاماً آزار رسان است یا آسیب رسان؟
هر دو. هم بحث آزار رسانی دارد و هم بحث آسیب رسانی. در بحث آزار رسانی شاید به‌صورت مستقیم آسیبی را حداقل نشان ندهد ولی غیرمستقیم آزارسانی دارد اما آسیب رسانی هم دارد.
ما وقتی می‌گوییم آلودگی نوری، یاد نورپردازی شهری می‌افتیم ولی در خانه خود ما یا مغازه‌ها و معابر عمومی هم مصادیق این آلودگی را می بینیم . ظاهراً روی انسان هم اثر مستقیم می‌گذارد، دقیقاً بر چه چیز انسان اثر می‌گذارد؟ انسان را پیر می‌کند؟ باعث از دست رفتن بینایی می‌شود؟ چه آسیبی می‌رساند؟
تا 40-30 سال قبل مردم و دانشمندان فکر می‌کردند حداقل این مورد ضرری به حال ما ندارد. ولی واقعاً اثرات آن هم شناخته و هم دیده شد و در حوزه‌های مختلف هم بحث می‌شود. من دو سه مورد آن را خدمت شما عرض می‌کنم. یکی از مواردی که در بحث ایمنی مطرح می‌شود، بحث خیرگی است. در خیابان لامپ‌هایی که مخصوصاً در شب استفاده می‌کنیم می‌تواند برای راننده‌ها خیرگی ایجاد کند و عامل تصادفات باشد. بسیاری از عوامل، مغازه‌ها یا نورپردازی شهری یا به هر شکل دیگری می‌تواند در رانندگی یا کارهایی که دقت لازم دارد، تداخل ایجاد کند.
یا حتی هنگام عبور از معابر خیلی نور زیاد است و ما جاهای دیگر را نمی‌بینیم.
خیلی در این قسمت کار شده و خودش هم فقط به نور محدود نمی‌شود. بلکه عوامل دیگری مانند نورپردازی، شرایط، زاویه دید و مواردی از این دست هم دخیل هستند. نکته دیگری که شاید الان خیلی به آن نپردازیم ولی لازم است مردم عزیز بدانند این است که هر منبع نور طبیعی چه آن‌هایی که شکل گرمایی دارند؛ مثل لامپ‌های رشته‌ای چه آن‌هایی که برای گرم کردن درست میکنند و چه آن‌هایی که پرتاب الکترونی دارند؛ مثل مهتابی، همه و همه فقط طیف نور مرئی را درست نمی‌کنند. لامپ‌های رشته‌ای مادون قرمز یک مقداری و لامپ‌های مهتابی بیشتر ماورای بنفش تولید میکنند.
بالاخره ما وقتی از نور مصنوعی استفاده می‌کنیم باید مواظب باشیم که علاوه بر این‌که در معرض نور مرئی هستیم، نورهای دیگرهم هستند و آن‌ها هم به ما صدمه می‌زنند؛ اما اگر بخواهیم فقط به خود بحث نور مرئی بپردازیم که چه صدمه‌ای می‌تواند به ما بزند، شاید یکی از مستقیم‌ترین آن‌ها که در بیشتر منابع به آن توجه می‌شود، بحث ملاتونین است. همه می‌دانیم و احتمالاً در برنامه‌های مختلف به آن پرداخته‌ایم که ملاتونین، هورمونی است که توسط بدن انسان درست می‌شود. این هورمون در شرایط تاریکی در بدن ما ایجاد می‌شود.
همان هورمونی که فرمان خواب را برای ما صادر می‌کند؟
خیلی کارها می‌کند. یکی از کارهایی که می‌کند شاید بعضی از عزیزان به‌عنوان دارو هم استفاده میکنند حالت خواب آوری و خواب خوب را ایجاد می‌کند. یکی از دلایل خوب خوابیدن همین هورمون ملاتونین است و حتماً می‌دانید ما از این هورمون در خیلی جاهای دیگر سود می‌بریم؛ مثلاً فرض کنید هورمون ملاتونین یک آنتی‌اکسیدان است. بعضی از منابع خاصیت آنتی‌اکسیدانی آن را از ویتامین E هم بیشتر می‌دانند. یعنی چه؟ یعنی اگر من در طی روز در معرض سنسورهای فراوانی قرار می‌گیرم عوامل محیطی فراوان که رادیکال آزاد ایجاد میکنند،می‌توانند سم ایجاد کنند اما چه چیزی اینها راجمع می‌کند، آنتی‌اکسیدان‌ها، یکی از منابع آنتی‌اکسیدان طبیعی بدن، همین هورمون است که به‌صورت طبیعی در طول شب درست می‌شود که این بدن را در برابر استرس‌ها مقاوم می‌کند یا به عبارتی می‌تواند آن‌ها را جمع کند.
به همین دلیل است که شما متخصصان به ما می‌گویید وقتی می‌خوابید اتاق کاملاً تاریک باشد، حتی از چراغ خواب هم استفاده نکنید؟
این یک نکته دیگر است. دلایلی که هورمون ملاتونین کار دیگری انجام می‌دهد، بحث بالا بردن توان سامانه ایمنی بدن است. بالاخره ما در معرض انواع و اقسام میکروب‌ها و ویروس‌ها، قرار می‌گیریم. وقتی سامانه دفاعی بدن پایین می‌آید، هورمون ملاتونین این کمک را هم می‌تواند بکند. حتی به‌عنوان چربی سوز هم در بعضی جاها مطرح می‌شود. پس اگر قرار است ما این هورمون را حذف کنیم یا کاهش دهیم قطعاً باید منتظر اختلال خواب، به هم ریختگی و عدم نظم خواب باشیم. دیر به خواب رفتن که به‌صورت غیرمستقیم. به هم خوردن سامانه ایمنی، چاقی، حتی در بحث رادیکال‌های آزاد اگر سامانه آنتی‌اکسیدان کامل نباشد، بحث عوارض زیادی که منتج از آن است. من فکر می‌کنم مجموع اینها باید یادمان باشد که نور مرئی می‌تواند در طول شب همین صدمه را به سامانه بدن ما بزند. یک نکته دیگریکه باید اینجا اضافه کنم و البته دوست دارم دکتر سیدی بیشتر در این باره صحبت کنند، این است که در طیف نامرئی، بخشی که بیشترین صدمه را به تولید این هورمون می‌زند، بخش نور آبی است. عزیزان دقت کنند نور سفیدی که ما داریم تولید می‌کنیم تقریباً همه طیف را داراست و بستگی به نوع لامپ دارد. حتی بررسی شده اگر شما چشم‌هاتان را ببندید، حتی در آدم‌های نابینا، نور آبی می‌تواند اثر نشاط آوری‌اش را همچنان داشته باشد.
دلیلش چیست؟
به دلیل آن بازه و طول موجی که دارد این را می‌گیرد و شاید سنسورهایی هم دارند که غیر از مسیر بینایی عمل میکنند؛ یعنی هم از مسیر بینایی و هم از مسیر غیر بینایی و در واقع این بخش نشان می‌دهد که فقط با بستن پلک شما در تاریکی نیستید، یعنی حتماً باید آدم واقعاً در تاریکی باشد یا اگر مجبورید به‌عنوان مثال در نورپردازی شهری از نور استفاده کنید، باید مواظب باشید از نورهایی استفاده کنید که خیلی از طیف نور آبی در شب نباشد. البته نور آبی نور خوبی است، منتهی در طول روز یا در زمانی که شما می‌خواهید دقت کنید یا هوشیار باشید ولی در شب و در زمانی که به این هورمون نیاز داریم، می‌تواند مخرب باشد. آقای دکتر سیدی بیشتر توضیح می‌دهند الان در دنیا، در نورپردازی‌ها سعی میکنند از نورهای کهربایی، نور گرم که یک مقدار از این فاصله بگیرند، استفاده میکنند. الان اثر خود نور مرئی بر سلامت کاملاً شناخته شده است.
بسیار متشکرم. آقای سیدی شما یک متخصص فیزیولوژی گیاهی هستید، برای شما آلودگی نوری چه معنایی دارد؟
به‌عنوان یک انسان همان نکته‌ای را که آقای دکتر گفتند من هم اعتقاد دارم، ولی به‌عنوان یک نفری که گیاه را می‌شناسد، نگاهم این‌گونه است: ما در گیاه هم مثل انسان چشم داریم. دقیقاً چشم برای ما چه‌کار می‌کند؟ چشم در واقع یک گیرنده نور است. دو نوع سلول در چشم ما وجود دارد که نور را ما حس می‌کنیم؛ مخروطی و استوانه‌ای.
ما در گیاه یک چشم داریم که عموم مردم آن را خیلی خوب می‌شناسند و آن کلروفیل است که رنگ سبز به این دلیل است. کلروفیل، نور را جذب می‌کند، طی فرآیند فتوسنتز برای گیاه انرژی می‌سازد و انرژی نوری را به انرژی شیمیایی تبدیل می‌کند. ولی گیاه 3-2 تا چشم دیگر هم دارد که کمتر به آن توجه می‌شود. یکی از مهم‌ترین چشم‌هایی که گیاه دارد، ما به آن فایتوکروم می‌گوییم. فایتوکروم چشمی است که فقط به نور قرمز و مادون قرمز یا فاره حساس است.
روی سطح گیاه است؟
بله! در همه جای گیاه هست و بسیاری از فرآیندهای داخلی گیاه، رشد توسعه، گل دهی، میوه دهی و … همه تحت کنترل همین چشم گیاه است که این چشم فقط به آن محدوده نور محدود می‌شود. گیاه یک چشم دیگر به نام تریپتوکروم دارد. تریپتوکروم برخلاف فایتوکروم که فقط طیف قرمز را می‌دید، طیف آبی را فقط می‌بیند و خیلی از فرآیندها را تریپتوکروم کنترل می‌کند. یک چشم گیاه داریم که آن فتوتروپین است. فتوتروپین مثل تریپتوکروم طیف آبی را می‌گیرد ولی طول موجی را که این جذب می‌کند با تریپتوکروم فرق دارد.اعتقاد بر این است که همان طور که آقای دکتر توضیح دادند که بدن ما فتوتروپی را دارد. ما یک گیرنده نور آبی در بدنمان داریم که در چشم نیست. آقای دکتر توضیح دادند که اگر چشم را ببندید نور آبی جذب می‌شود. این توسط فتوتروپین است که انجام می‌شود و بسیاری از فرآیندهای داخل بدن توسط اینها کنترل می‌شود. یک نکته‌ای که حتماً مردم به آن توجه کرده‌اند این است که بعضی وقت‌ها که هوا ابری است، شما صبح زود یا زمانی که آفتاب می‌خواهد غروب کند، ابرها را صورتی یا قرمز رنگ می‌بینید. این موضوع، به این خاطر است که در طلوع آفتاب و غروب آفتاب، نور مادون قرمز در طیف نور خیلی بیشتر است. بعضی وقت‌ها می‌رود شکست می‌خورد در ابر و ما ابر را قرمز می‌بینیم. شاید یکی از مهم‌ترین عوامل کنترل درونی گیاه همین نور قرمز فاره در صبح زود و موقع غروب آفتاب است. خیلی از فرآیندها در صبح توسط این شروع می‌شود و در غروب توسط این پایان می‌پذیرد و بعد در فاز تاریکی بسیاری از فرآیندها شروع می‌شود که هیچ کدام از آن‌ها در طول روز نبوده و این فرآیندها گیاه را برای فردا صبح که دوباره نور بیاید آماده می‌کند. دوباره نور قرمز که صبح اول می‌آید، این فرآیندها را شروع می‌کند.
آقای دکتر الان ما با این نورپردازی که انجام می‌دهیم این نور قرمز که به گیاه می‌تابانیم، گیاه گیج نمی‌شود؟
اجازه بدهید مثالی بزنم. در آمریکا، مزرعه ذرت بسیار بزرگی بود. صاحبان مزرعه روزگاری آمدند و دیدند در یک لاین این ذرت‌ها هیچ کدام گل نداده و فقط رشد طولی کرده‌اند که ما به آن رشد رویشی می‌گوییم؛ یعنی رشد زایشی که باید گل بدهد، ندارد. بعد از مدتی خاک، آب و عوامل دیگر را بررسی کردند و پی بردند شب‌ها یک هواپیما از مزرعه حرکت می‌کند که زیر آن، یک لامپ کوچک وجود دارد و همان لامپ کوچک باعث شده که این ذرت‌ها دچار نایت بریک(night brak) شده باشند؛ یعنی دچار شکست تاریکی شب. همین باعث شده بود ذرت به جای این‌که گل دهد رشد رویشی کرده، مرتب دراز شده بود.
می‌شود مثال مشابهش را در کشور خودمان بفرمایید؟
ما الان آمدیم چه‌کار کردیم. ما آمدیم در خیابان ولیعصر، بلوار کشاورز و جاهای دیگر زیر گیاهان نور روشن کردیم. شاید از نظر بسیاری این هنر محسوب می‌شود اما ازنظر من نیست. این لامپ‌ها یک دقیقه قرمز است، بعد سبز می‌شود، بعد بنفش، بعد آبی و ….
نگاه کنید ما داریم پدر گیاه را به وسیله این نورها در می‌آوریم و من به شما اطمینان می‌دهم که این گیاهان بعد از مدتی خواهند مرد؛ یعنی گیاه نه شب دارد، نه روز. طیف قرمز نور را می‌دهیم، طیف بنفش نور را می‌دهیم. این برگ‌ها و درختان بیچاره، تا می‌خواهند خودشان را با این نور هماهنگ کنند، یک‌دفعه نور سبز می‌شود و دوباره تغییر می‌کند. اینها زجر و شکنجه دادن به گیاهان است. اشکال ندارد شهرداری در جاهایی که گیاهان در آنجا نیستند برای ساختمان‌ها و بناهایی مثل برج آزادی، برج میلاد و … نورپردازی کند ولی درباره گیاهان به عنوان موجود زنده باید مراعات شود. شما موش را داخل جعبه‌ای بگذارید و لامپ را روشن و خاموش کنید و همین کار را روی گیاه انجام دهید، گیاه روشن می‌شود، خاموش می‌شود، بعد از 48 ساعت گیاه می‌میرد.ببینید تا فرآیندهای داخل سلولی می‌خواهند خودشان را هماهنگ کنند، فایتوکروم، تریپتوکروم، فیتوتروپین و کلروفیل که هم جاذب نور و هم خودش یک فتوسنتر است، این شرایط عوض و باعث می‌شود مشکلات زیادی را در شهر ایجاد کنیم.
همیشه تکنولوژی به ما کمک می‌کند. ببینید اول ما لامپ‌های رنگی نداشتیم. گازی به نام نئون آمد و دیدید که چه طور شد ولی الان با آمدن این آل ای دی‌های ارزان قیمت شما هر مغازه‌ای را دارید می‌بینید یک تابلوی بزرگ قرمز، سبز، 24ساعته و مخصوصاً در شب روشن است. این برای من و شما و حشرات آلودگی ایجاد می‌کند. آقای دکتر توضیح دادند. شاید شما ندانید در تهران چند گونه حشره دارند زندگی میکنند و همین نورپردازی‌ها زندگی آن حشرات را هم به خطر می‌اندازد. ما وقتی گیاهان را در شب نور می‌دهیم، شبشان را می‌شکنیم و نمونه آن‌ها و خیلی از چیزها را، مثل حشرات به هم می‌زنیم. بنابراین من دلیل علمی برای نورآرایی گیاهان نمی‌بینم.
بگذارید درباره تصاویری که می بینیم توضیح بدهم. اینها همین نورهای خیابان ولیعصر است که از پایین و از سمت جدول دارد به سمت درختان تابیده می‌شود و می‌بینید که رنگ‌های سخت و تند هم به‌حساب می‌آیند.
خیلی تند است. من از همه هموطنان عزیز تقاضا دارم دقت کرده، به لامپ‌های معمولی زیر درختان در خیابان‌ها نگاه کنند. درختانی که زیر اینها رشد میکنند، در پاییز شاخه‌هایی که نزدیک لامپ هستند، برگشان نمی‌ریزد. زیرا فرآیند داخل سلولی این برگ‌ها عوض شده و با وجود سرمای هوا، اصلاً احساس نمی‌کنند فصل دارد عوض می‌شود. این نورپردازی‌ها، شاید ظاهر زیبایی برای بعضی‌ها داشته باشد ولی نباید تعجب کنیم که چرا درخت در خیابان ولیعصر خشک شد. نگاه می‌کنیم می‌بینیم آب دادیم، کود دادیم، ولی همین عواملی که ما داریم از بیرون ایجاد می‌کنیم، به آلودگی نوری خیلی کمتر می‌پردازیم. چون تا یک مقدار صدا زیاد می‌شود می‌گوییم 60 دسیبل، 70دسیبل شد و این طوری شد ولی آلودگی نوری به خاطر رسپتورها و به خاطر تنظیم درونی که آقای دکتر فرمودند، دیر خودش را نشان می‌دهد ولی وقتی نشان می‌دهد بد نشان می‌دهد.
آیا نکته‌ای برای سلامت خود انسان باقیمانده که ما باید در نظر بگیریم
اگر خیلی بخواهم خلاصه بگویم این است که به‌موقع بخوابیم، فرهنگ خواب و بیداری ما به هم ریخته است. شما صدا و سیمایی‌ها هم بی نقش نیستید. مردم بعضی وقت‌ها تا ساعت دو صبح بیدارند. بیدار بودن یعنی زمانی که قرار است بدن انسان این هورمون را درست کنند، ما بیداریم و در طول روز خوابیدن چون ما در روشنایی هستیم، دیگر این اتفاق نمی‌افتد. به نظر من ما باید فکری برای آن سیکل و هماهنگ کردن با زندگی‌مان بکنیم.
تنظیم: مهرداد نصرتی
No tags for this post.
