ایمنی غذایی؛ معادله ای چند وجهی در حوزه سلامت کشور
با نگاه کلان به بحث ایمنی غذایی، مشخص می شود که در صورت نبود اهتمام ویژه به این مقوله مهم در کشورها از جمله ایران، هزینه های گزافی از جنبه های مختلف از جمله هزینه های درمانی ناشی از آسیب های وارد شده به سلامت غذایی بر کشور تحمیل می شود.
علاوه بر تحمیل هزینه های مالی بر خانواده ها و جامعه، بروز بیماری ها می تواند بهره وری فرد در اجتماع را نیز کاهش دهد و این کاهش بهره وری نه تنها شامل فعالیت های جسمی و حرکتی می شود، بلکه فعالیت های هوشی را نیز که مستلزم تفکر و خلاقیت است، در بر می گیرد.
افزون بر این، مقوله سلامت مواد غذایی رشد و توسعه کشور را هم به شدت تحت تاثیر قرار می دهد به گونه ای که به گفته کارشناسان، می تواند در کشور ما تلاش ها برای رسیدن به اهداف مورد نظر در سند راهبردی چشم انداز 20 ساله کشور در افق 1404 در حوزه سلامت را مختل و بی اثر کند.
در این سند آمده است که ایران تا سال 1404 باید به کشوری پیشرفته و برخوردار از امنیت غذایی پایدار تبدیل شود؛ در این میان، اهمیت موضوع سلامت غذایی در دل امنیت غذایی بیش از پیش نمایان می شود.
به طور کلی باید گفت که یکی از مولفه های رسیدن به امنیت غذایی پایدار، نهادینه کردن سلامت مواد و محصولات غذایی است.
بر این اساس و با توجه به اهمیت موضوع، روز نهم اسفند ماه در تقویم رسمی ایران به عنوان 'روز ملی حمایت از حقوق مصرف کنندگان'، نام گذاری شده است و همه ساله مسئولان و سازمان های مربوطه در این روز به ارائه گزارش هایی درخصوص عملکرد خود در این زمینه می پردازند و صاحب نظران پیشنهادهایی در راستای بهبود شرایط حاضر ارائه می کنند.
در تعریف مصرف کننده موادغذایی، حقوقی مطرح است که از جمله آن می توان به حق برخورداری از اطلاعات کافی در مورد محصول غذایی شامل درجه کیفیت محصول، مواد تشکیل دهنده و افزودنی ها، حدود سنی مصرف کننده، وزن، قیمت، نام و نشانی و شماره تلفن کارخانه محل تولید محصول و دستورالعمل های ضروری اشاره کرد.
همچنین مصرف کننده حق دارد که از محصولات مرغوب و باکیفیت بهره مند شود، بنابراین تولیدکنندگان باید با کسب مجوزهای لازم از مراجع قانونی و اعمال استانداردهای لازم محصولات سالم و ایمن را در اختیار مصرف کنندگان قرار دهند و با درج اخذ این مجوزها و استانداردها روی بسته بندی محصول، در این خصوص نیز به مصرف کنندگان اطمینان خاطر بدهند.
ایمنی یا سلامت غذایی از ابعاد مختلف می تواند مورد مخاطره قرار می گیرد و به گفته دکتر 'رسول کدخدایی' رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی، بخشی از این مخاطرات شامل آلاینده های قابل کنترل، بخشی شامل آلاینده های غیرقابل کنترل و بخشی دیگر شامل آلاینده های عمدی و انسان ساز است.
آلاینده های قابل کنترل
کدخدایی در گفت و گو با ایرنا در این خصوص توضیح داد: بخشی از این آلاینده ها به دلیل نبود فرهنگ صحیح استفاده از سموم دفع آفات در حوزه کشاورزی، وارد محصولات غذایی می شود.
کدخدایی افزود: نحوه صحیح استفاده از کودهای کشاورزی در کشور ما به درستی نهادینه نشده است؛ نه فرهنگ درستی در این زمینه وجود دارد و نه نظارت صددرصدی داریم. بنابراین، در این حوزه ابتدا باید فرهنگ درست را در کشور نهادینه کنیم تا هر کشاورزی خود هم مجری قانون و هم ناظر اجرای صحیح آن باشد تا سم و کود را با دقت نظر و دغدغه خاطر مصرف کند.
وی ادامه داد: بخش دیگری از این منابع آلاینده، آلاینده های محیط زیستی هستند که وارد چرخه غذایی ما می شوند؛ آلاینده های ناشی از سوخت غیراستاندارد در وسائل نقلیه یا احتراق ناقص سوخت در موتور وسائل نقلیه با وارد به هوا و منابع محیط زیستی، جذب خاک شده و از این طریق وارد چرخه یا زنجیره غذایی انسان ها می شوند.
کدخدایی با بیان اینکه بخش دیگری از آلاینده ها پس از برداشت محصول و در بخش فراوری محصولات باغی و کشاورزی ایجاد می شوند؛ توضیح داد: محصولات باغی پس از برداشت وارد زنجیره فراوری می شوند که اگر نظارت دقیقی روی افزودنی های غذایی به این محصولات صورت نگیرد، نوع دیگری از آلاینده ها وارد چرخه غذایی می شوند.
وی به موضوع بسته بندی و نحوه نگهداری مواد غذایی فرآوری شده اشاره کرد و گفت: در این بخش نیز اگر مواد و محصولات غذایی درست نگهداری نشوند و از بسته بندی های مناسب برای آنها استفاده نشود، با خطر منابع آلوده کننده دیگری روبه رو خواهند بود.
آلاینده های دامی
علاوه بر آلاینده های محصولات کشاورزی که در صورت نبود کنترل و نظارت دقیق در مسیر تولید تا عرضه محصولات غذایی، چرخه غذایی را با مخاطرات زیادی روبه رو می کنند، آلاینده های دامی بخش دیگری از آلاینده ها هستند که در صورت رعایت نشدن اصول ایمنی و بهداشتی می توانند سلامت مصرف کنندگان را به شدت به خطر اندازند.
رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی در این مورد توضیح داد: خوراک دام و طیور اگر بهداشتی نباشد، می تواند منبع بسیار خطرناک آلودگی باشد که به گوشت، شیر و انواع لبنیات منتقل می شود.
کدخدایی گفت: باقی مانده داروهای دامی مانند آنتی بیوتیک ها و هورمون ها در شیر و فرآورده های لبنی می تواند سلامت جامعه را از جهات مختلف مورد مخاطره قرار دهد.
تقلب در تولید محصولات غذایی
تقلب در تولید محصولات غذایی از دیگر موارد آلاینده های قابل کنترل است که با نظارت دستگاه های نظارتی و نهادهای کنترل کننده می توان حجم بالایی از این تقلبات را کنترل کرد.
تقلب های غذایی، ضمن این که کیفیت محصولات را تحت تاثیر قرار می دهند، باعث آلودگی نیز می شوند و می توانند برای سلامت جامعه نیز خطرناک باشند.
رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی تقلب در این حوزه را به دو بخش خطرزا و غیرخطرزا تقسیم کرد و گفت: بسیاری از موارد تقلب خطرزا نیستند؛ مثلا اضافه کردن آب به شیر که فقط کیفیت شیر را تحت تاثیر قرار می دهد و در عین حال خطرزا نیست.
کدخدایی افزود: اما اگر به یک فراورده غذایی بی کیفیت به قصد باکیفیت جلوه دادن یا به قصد پوشاندن ضعف فرمولاسیون یا ضعف ماده اولیه آن، افزوده های غیرمجاز اضافه شد، این مساله خطرزا است و سلامت جامعه به ویژه گروه های پرخطر یعنی کودکان، بیماران و میانسالان را به شدت به مخاطره می اندازد.
آلاینده های غیرقابل کنترل
برخی از آلاینده ها جزء آلاینده های غیرقابل کنترل به شمار می روند؛ این آلاینده ها معمولا از خارج از مرزها وارد کشور می شوند و راه انتقال آنها بیشتر از طریق هوا و جریان های هوایی است.
کدخدایی توضیح داد: بخشی از آنها کاملا کنترل ناپذیر هستند، چرا که سرمنشا آنها برخی اتفاقات جهانی مانند جنگ ها و انتشار مواد شیمیایی ناشی از مواد و تجهیزات نظامی است که در هوا منتشر می شوند.
وی افزود: برخی دیگر از این نوع آلاینده ها، ریزگردها هستند که در اثر عملکرد نادرست کشورهای همسایه، وارد کشور می شوند و نمی توان آنها را کنترل کرد؛ این مواد در صورتی که آلودگی داشته باشند، سلامت افراد را به خطر می اندازند.
کدخدایی شیوع آنفلوآنزای ناشی از پرنده ها را از دیگر موارد آلودگی های غیرقابل کنترل عنوان کرد و گفت: پرنده ها مدام در حال مهاجرت هستند و حتی اگر گزارش هایی مبنی از آلودگی آنها به بیماری خاصی منتشر شود، نمی توان جلوی مهاجرت آنها و شیوع بیماری را به طور کامل گرفت.
آلاینده های عمدی/ محصولات وارداتی
بخشی دیگر از آلاینده ها، آلاینده های عمدی یا انسان ساز هستند که از خارج از مرزها و بیشتر از طریق قاچاق مواد غذایی وارد کشورها می شوند.
کدخدایی در این خصوص توضیح داد: یکی از موضوعاتی که امروزه در این زمینه در کشورها مطرح می شود، بحث بیوتروریسم است که از آن به عنوان شکل چهارم آلودگی نام برده می شود که طی آن مواد غذایی آلوده با اهدافی خاص و خصمانه به کشورهای دیگر صادر می شود.
وی با یادآوری اینکه بیشتر این موادغذایی آلوده از طریق مبادی غیرقانونی و به صورت قاچاق وارد کشورها می شوند؛ بنابراین باید به صحت و سلامت موادغذایی قاچاق شک کرد، افزود: قاچاق موادغذایی و ورود کالاهای بدون شناسنامه به کشورها این خطر را دارد که جوامع را قربانی اهداف بیوتروریسم کند.
کدخدایی گفت: علاوه بر این، محصولات قاچاق که بیشتر آنها نیز محصولات غیرضرور و فانتزی مانند آدامس ها و شکلات ها هستند و سالانه درصد بالایی از آنها وارد کشور ما می شود، غالبا افزودنی ها، رنگ های غیرمجاز و بسته بندی های غیربهداشتی دارند که می تواند به سلامت افراد به ویژه کودکان و جوانان که مصرف کننده اصلی این مواد هستند، آسیب وارد کند.
به گفته وی، زنجیره غذایی، زنجیره ای بی دفاع، بی سپر و فوق العاده آسیب پذیر است که می تواند از این طریق آسیب ببیند و از آنجا که کنترل این موارد از عهده مردم خارج است، باید کنترل نهادهای مربوطه روی مرزها و ورود موادغذایی از کشورهای دیگر بیشتر شود.
رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی اظهار کرد: البته تمامی محصولات غذایی وارداتی آلودگی ندارند؛ آنهایی که دستگاه های نظارتی بر سلامت آنها نظارت کرده و از مجاری قانونی و گمرکات وارد کشور می شوند و مجوز عبور دارند، سالم هستند و افراد می توانند با خیال آسوده آنها را مصرف کنند.
کدخدایی گفت: روی بسته بندی این گونه محصولات، تاییدیه دستگاه های نظارتی و همچنین شناسنامه فارسی شامل مشخصات محصول درج شده است.
توصیه به مصرف کنندگان
گرچه مسئولان و دستگاه های نظارتی موظفند به وظایف قانونی خود در خصوص اعمال نظارت های دقیق بر سلامت محصولات داخلی و وارداتی به خوبی عمل کنند، اما مصرف کنندگان نیز باید نسبت به سلامت مواد غذایی مصرفی خود حساسیت داشته باشند و قبل از مصرف از بابت سلامت آن اطمینان حاصل کنند.
به طور کلی محصولات غذایی تولید داخل، دارای پروانه بهره برداری، نشان استاندارد و دیگر مجوزهای لازم از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان استاندارد و نهادهای مربوطه هستند.
در واقع وزارت بهداشت و سازمان ملی استاندارد به آن دسته از تولیدکنندگان محصولاتی که مراحل نظارت و تایید را طی کرده باشند، اجازه می دهند تا مجوزها و نشان ها را روی برچسب کالاها درج کنند. بنابراین مصرف کنندگان باید به این دو نشان توجه کنند و محصولاتی را که از این دو نهاد مجوزهای لازم را کسب کرده اند، با خیال آسوده مصرف کنند اما اگر محصولی این مجوزها را نداشت، باید از مصرف آن دوری کنند.
هر چند نشان استاندارد برای همه کالاها اجباری نیست، اما مجوز وزارت بهداشت برای همه کالاها ضروری است.
به نظر می رسد تمامی افراد خود نیز باید ناظر بر حسن اجرای قانون باشند و اگر به کالایی برخورد کردند که نشان و مجوزهای لازم را از سوی نهادهای نظارتی نداشت، به مراکز مربوطه گزارش کنند.
رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی گفت: گاهی برخی افراد به خاطر قیمت پایین محصولات فله ای، ترجیح می دهند که از این گونه محصولات استفاده کنند اما از آنجا که در این گونه اقلام احتمال وجود آلودگی بسیار بیشتر است، بهتر است مردم از محصولات فله ای خریداری نکنند، هر چند در مورد حبوبات مشکلی ندارد.
کدخدایی با اشاره به وجود آلودگی در محصولات فله ای غیرضرور، اظهار کرد: درست است که در بسیاری از محصولات فله ای و غیرضرور تقلب صورت می گیرد، اما از آنجا که به مقدار کم از این محصولات و به صورت تفننی استفاده می شود، تاثیر چندانی بر سلامت افراد ندارند.
وی افزود: به طور کلی بیشتر سخت گیری ها و نظارت ها روی کالاهای اساسی که هر روز سر سفره مردم قرار می گیرد، اعمال می شود که اگر آلودگی داشته باشند، سلامت همه افراد جامعه را با مخاطرات جدی روبه رو می کنند. اما در مورد محصولاتی که اساسی نیستند و گاه و بیگاه مصرف می شوند و یا مقدار مصرف آن زیاد نیست، حساسیت چندانی وجود ندارد.
کدخدایی به حساسیت بالای برخی مواد غذایی که برای نوزادان تولید می شود، اشاره و اظهار کرد: در مورد برخی از آلاینده ها مانند آفلاتوکسین ها و سموم قارچی آستانه خطر چنان پایین است که باید در مورد آنها بسیار حساس بود.
وی توضیح داد: در مورد شیر نوزاد گفته می شود که مقدار آلودگی ها باید کمتر از یک پی پی بی یعنی یک در یک میلیارد باشد؛ این نشان دهنده حساسیت بالای این گونه مواد غذایی است و در نتیجه، نهادهای نظارتی و تولیدکنندگان باید به سلامت آن بیش از سایر مواد توجه داشته باشند.
رئیس پژوهشکده علوم و صنایع غذایی گفت: این پژوهشکده به عنوان یک مرکز تحقیقاتی، از طریق انجام طرح های پژوهشی و مطالعات علمی موضوع سلامت موادغذایی را رصد می کند و نتایج آن را در اختیار دستگاه های غذایی قرار می دهد تا از این اطلاعات در بخش اجرا، پایش و رصد استفاده کنند.
بحث آلاینده های غذایی یکی از موضوعات مهم و چندوجهی در چرخه مواد غذایی است که از یک سو ضرورت حسن اجرای کامل وظایف قانونی دستگاه های نظارتی را می طلبد و از دیگ سو، نیازمند فرهنگ سازی در سطح جامعه برای خودنظارتی و افزایش حساسیت ها و همچنین استانداردسازی بیشتر مطابق با استانداردهای جهانی است.
