کیفیت پایان‌نامه‌های پژوهشگاه‌ها بسیار بالاتر از دانشگاه‌هاست

در ارزیابی ضرورت‌ها و دستاوردهای تجربه ارائه دوره‌های تحصیلات تکمیلی و جذب دانشجو در مراکز پژوهشی پای صحبت‌های دکتر مهدی زارع، استاد تمام پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله نشسته که علاوه بر تجربه شش سال تصدی معاونت پژوهش و فناوری پژوهشگاه، چندین سال، دبیر شبکه معاونان پژوهشی پژوهشگاه‌های زیر مجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و دبیر هیات ممیزه پژوهشگاه‌ها (پژوهشگاه بین‌المللی زلزله، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی و پژوهشگاه هوافضا) و عضو هیات جذب اعضای هیات علمی نیز بوده است.

دکتر زارع، همچنین عضو هیات مدیره انجمن ژئوفیزیک ایران و انجمن مخاطره شناسی ایران، عضو اصلی هیات تحریریه مجله بین المللی soil dynamic and earthquake engineering – از انتشارات موسسه ساینس دایرکت – و عضو هیات تحریریه چند نشریه تخصصی بین‌المللی در زمینه زلزله شناسی و مهندسی زلزله از جمله مجله (seismology and earthquake engineering (JSEE – از انتشارات پژوهشگاه زلزله – است.

استاد زارع در گفت‌و‌گو با ایسنا، تجربه ربع قرن تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی را تجربه‌ای کاملا موفق می‌داند و با تاکید بر این که پژوهشگاه ها، پتانسیل‌های اصلی برای تعریف و توسعه دوره های تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره های بین رشته‌یی در کشور هستند، حمایت وزارت علوم از پژوهشگاه‌ها را در زمینه توسعه راهبردی برنامه های تحصیلات تکمیلی آنها ضروری توصیف می کند.

طی بیست و پنج سال اخیر، پژوهشگاه‌ها و موسسات پژوهشی زیر مجموعه وزارت علوم در تحصیلات تکمیلی و پرورش نیروهای تخصصی در سطح فوق لیسانس و دکتری در کشور مشارکت داشته اند. به نظر شما چه نیازی به چنین آموزشی در پژوهشگاه‌ها هست؟ مگر دانشگاهها نمی‌توانند همین کار را انجام دهند؟

همانطور که گفتید در ایران طی بیش از دو دهه اخیر با توسعه تکمیلات تکمیلی مواجه بوده ایم که حرکت خوبی در جهت توسعه علمی کشور موجب شده و البته مانند هر حرکت مناسبی مسایل و حاشیه های خودش را نیز داشته است. بخشی از این تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاهها توسعه یافته و اتفاقا توسعه و طراحی بعضی از رشته های تخصصی ابتدا در پژوهشگاه ها صورت گرفته است. امروز از حدود ۷۰ هزار دانشجوی تحصیلات تکمیلی در کشور، حدود دو هزار نفر در پژوهشگاه ها و موسسات پژوهشی زیر نظر وزارت علوم مشغول تحصیلات تکمیلی در مقاطع فوق لیسانس و دکتری هستند. این دانشجویان در پژوهشگاه های مزبور و با مجوز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مدرک فوق لیسانس و دکتری خود را مستقیما از همین پژوهشگاه‌ها دریافت می کنند. نگاهی به فارغ‌التحصیلان در این حدود دو دهه اخیر نشان می دهد که بسیاری از فارغ التحصیلان شاخص و با کیفیت بالا که در زمینه های تخصصی خاص و در رشته های مورد نیاز کشور فارغ‌التحصیل شده اند مربوط به همین برنامه تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاهها (به ویژه پژوهشگاههای شاخص مهم کشور مانند پژوهشگاه زلزله، دانش‌های بنیادی، شیمی و مهندسی شیمی، پلیمر، علوم انسانی، علوم و فناوری رنگ و پژوهشگاه ژنتیک) هستند.

اکنون یک ارزیابی اولیه در پژوهشگاه ما (پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله) نشان می دهد که بیش از ۷۰ درصد از فارغ‌التحصیلان دکتری ما در بهترین دانشگاهها و پژوهشگاه های داخل و خارج کشور به عنوان عضو هیات علمی جذب شده اند و در یک ارزیابی دیگر دهک بالا از کل فارغ التحصیلان دکتری ما اعم از اینکه به عنوان عضو هیات علمی جذب شده باشند و یا محقق ارشد، جزو افراد شاخص دانشگاه ها و پژوهشگاه ها و شرکتها و موسسات توسعه فناوری محل استخدام خود در داخل و خارج از کشور هستند. توجه داشته باشید که این دانشجویان تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاهها در زمان تحصیل عملا به صورت دستیاران اعضای هیات علمی هم در پژوهش های مدرن و با استفاده از ابزار و روشهای مدرن که در پژوهشگاها به کار گرفته می شود کارورزیده می شوند و هم دستیار اعضای هیات علمی هستند.

خب به عنوان فارغ التحصیلان دانشجویان با کیفیت همین بحث را در دانشگاهها هم می توان مطرح کرد. آنها هم می توانند بگویند که درصد خاصی از فارغ التحصیلان ما افراد شاخص و برجسته در حوزه تخصص خود هستند. چه نیازی است که این برنامه تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاه‌ها وجود داشته باشد؟

ببینید به این سوال باید به دلیل شکل گیری پژوهشگاهها و موسسات پژوهشی اشاره کرد. پژوهشگاهها در دنیا و در ایران مراکز خاص توسعه علم و فناوری در یک زمینه یا حوزه خاص از علم هستند. محوریت فعالیتهای این موسسات بر پژوهش است در حالی که دانشگاهها با داشتن دانشجویان لیسانس، نگاه و تاکید خاصی بر پرورش نیرو بر پایه آموزش سیستماتیک دارند. در پژوهشگاه‌ها به دلیل تمرکز خاص بر حوزه هایی که به آنها در کشور نیاز داریم، امکان ورود عمیق به حوزه پژوهش‌هایی که برای کشور مساله است در عمل بیشتر و بهتر فراهم است. مثلا در حوزه تخصصی زلزله شناسی در رشته ژئوفیزیک – شاخه زلزله شناسی – از اواخر دهه چهل شمسی در موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران دوره فوق لیسانس زلزله شناسی داشته ایم و در کنار آن در سایر شاخه های ژئوفیزیک، لرزه نگاری و … هم فارغ التحصیلان خوبی در این چهار دهه به کشور تحویل شده اند ولی در پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله، تحصیلات تکمیلی زلزله شناسی را در ژئوفیزیک (انحصارا در زلزله شناسی) در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکتری ارایه می دهیم که شامل طیف وسیعی از همه موضوعات گوناگون از پایه تا کاربردی در زمینه زلزله شناسی (و با تمرکز بر مساله زلزله) است و ضمنا تعداد استادان متخصصی که در زمینه های متنوع و مورد نیاز کشور در هر زمینه زلزله شناسی داریم، عملا در هیچ جای دیگری در ایران نداریم.

این قابلیت، امکانی را فراهم می کند که با دیدی مساله محور و نیاز محور و با کیفیت بالا به پرورش متخصص در شاخه های مختلف زلزله بپردازیم. از نظر کیفیت فارغ التحصیلان، جالب است بدانید که در سه سال اخیر هم فارغ التحصیلانی از پژوهشگاه ما در موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و هم فارغ التحصیلانی از موسسه ژئوفیزیک در پژوهشگاه ما به عنوان عضو هیات علمی جذب شده اند و تعامل خوبی هم به صورت متقابل داریم.

از نظر تعداد دانشجویان و میزان رسیدگی به دانشجویان چه وضعیتی در دوره های تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاه‌ها وجود دارد؟

اولا تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی که به طور مستقیم در پژوهشگاه‌ها مشغول تحصیل هستند هم اکنون حدود ۱.۵ درصد از کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی در کشور است؛ بنابراین تعدادشان آنقدر زیاد نیست که بخواهیم به عنوان مساله یا احتمالا معضل آموزش عالی در کشور بخواهیم به آن بپردازیم. نکته دیگر تعداد دانشجویان به تعداد دانشجویات تحصیلات تکمیلی است. آمار وزارت علوم نشان می دهد که نسبت استاد به دانشجو در پژوهشگاه ها در حدود یک استاد به دو تا پنج دانشجو و در مقابل همین نسبت در دانشگاهها در حد یک استاد به حدود ۴ تا ۱۴ دانشجو است؛ بنابراین از نظر دسترسی دانشجویان تحصیلات تکمیلی علی الاصول در پژوهشگاهها وضع حتما بهتر است.

وضعیت تحصیلات تکمیلی در دنیای امروز در موسسات پژوهشی چگونه است؟

در این زمینه مدل‌های مختلفی در دنیا وجود دارد. هم تحصیلات تکمیلی در دانشگاهها و هم در مواردی در موسسات پیشرفته که به صورت مستقل دانشجوی تحصیلات تکمیلی نیز تربیت می کنند. امروزه پژوهشگاه‌هایی در هلند، هند، فرانسه و چین و بعضی کشور های دیگر وجود دارد که برنامه های تحصیلات تکمیلی – یا به صورت مستقل و یا به صورت مشترک با دانشگاه های دیگر – دارند. تجربیات موجود در دنیا نیز نشان می دهد که در کشورهایی که دلایل و نیازی برای تمرکز بر توسعه علم و فناوری در شاخه های خاص علم وجود داشته است برنامه تحصیلات تکمیلی مستقل از دانشگاههای بزرگ و پژوهشگاه‌ها به عنوان بخشی از این برنامه توسعه پژوهش بوده اند.

در حوزه تحصیلات تکمیلی انتقادی وجود دارد مبنی بر اینکه دانشجویان یک استاد در زمینه های مختلفی تحقیق می کنند و تزهای فوق لیسانس و دکتری که هر استاد هدایت می کنند آنقدر متنوع هستند که ما عملا استاد برجسته و شاخص و قابل طرح در سطح درجه یک بین المللی به راحتی نمی توانیم در سیستم آموزش عالی مان پرورش دهیم. این وضع در پژوهشگاهها و دوره های تحصیلات تکمیلی این موسسات پژوهشی چگونه است؟

تمرکز بر پژوهش‌های نو و هدفمند در زمینه های مورد نیاز کشور یکی از ویژگی‌ها و برتری های پژوهشگاههاست. بررسی هایی که هم در سطح پژوهشگاه‌های وزارت علوم انجام شده و هم امسال در پژوهشگاه خودمان انجام دادیم نشان می دهد که اولا تزهای تحصیلات تکمیلی که هر یک از استادان پژوهشگاه ها (به ویژه پژوهشگاه زلزله) ارایه می کنند در ۸۰ تا ۸۵ درصد موارد بر زمینه تخصصی خاص استاد تمرکز دارد و معمولا اعضای هیات علمی ما موضوعات پژوهشی را در یک مسیر و جهت موضوعی مشخص دنبال می کنند.

از سوی دیگر ضریب تاثیر و میزان ارجاعی که به مقالات و فناوری های حاصل از چنین پژوهش‌هایی در یک زمینه تخصصی می شود در پژوهشگاه‌ها حدود ۷۰ درصد و بیشتر از آن از دانشگاهها بالاتر است. ضمنا تزهای فوق لیسانس و دکتری که در پژوهشگاه ها از سوی استادان معرفی شده اند در حد بالای ۹۰ درصد در راستای اهداف راهبردی پژوهشگاه و در جهت رفع نیازهای پژوهشی کشور و با تمرکز بر حوزه و محور های خاص تخصصی بوده اند در حالی که در دانشگاهها بعضا با تنوع موضوعی و مضمون حتی برای یک استاد مواجهیم.

پژوهشگاهها چه نقشی در تعریف رشته ها و دوره های تحصیلات تکمیلی مورد نیاز کشور دارند؟

تمرکز بر نیازها برای تعریف رشته های جدید​ از محورهای اصلی تعریف و توسعه رشته ها در دوره تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاههاست. مثلا تحصیلات تکمیلی در رشته مهندسی زلزله حدود بیست و یک سال قبل در پژوهشگاه ما تعریف شد و پس از تصویب در وزارت علوم آغاز به کار کرد. ضمنا دوره های تحصیلات تکمیلی دکتری زلزله شناسی همزمان در پژوهشگاه زلزله و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۱ راه اندازی شد. جالب است بدانید که اولین فارغ التحصیل دکتری ژئوفیزیک در ایران – دکتر فریدون سینائیان – در سال 1385 از پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله دانش آموخته شد یعنی اولین دکتر زلزله شناسی در داخل کشور را در پژوهشگاه زلزله به جامعه علمی کشور تحویل دادیم. در دوره های مدیریت بحران نیز همکاران من در پژوهشگاه دوره های تخصصی جالبی طراحی کرده اند که از سوی وزارت علوم هم تصویب شده است. البته هنوز آن دوره های خاص – در مدیریت بحران- در پژوهشگاه در سطح فوق لیسانس شروع نشده، ولی امید داریم که به زودی آن دوره ها را نیز با توجه به نیاز بالای کشور آغاز کنیم.

به طور کلی پژوهشگاه ها پتانسیل‌های اصلی برای تعریف و توسعه دوره های تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره های بین رشته‌ای هستند و توقع داریم که وزارت علوم از پژوهشگاه‌ها و به ویژه پژوهشگاه‌های بزرگ و اصلی در زمینه توسعه راهبردی برنامه های تحصیلات تکمیلی شان حمایت کند.