پژوهش در حوزه سلامت، چالش ها و بررسی جایگاه ایران در جهان
تحقیقات در حوزه های مختلف علمی به ویژه سلامت به عنوان یکی از حوزه های تاثیرگذار در بحث امنیت و اقتصاد از سال ها قبل در ایران آغاز شده اما به رغم اینکه کشورمان رتبه های جهانی بالایی در این زمینه کسب کرده، این حوزه همچنان با مشکلات و چالش هایی روبه رو است.
تحقیق و پژوهش به عنوان مهمترین مولفه توسعه و پیشرفت از دیرباز مورد توجه کشورهای پیشرفته قرار دارد و این کشورها در کنار اطلاع از اهمیت استعدادها و نخبگان ملی، با استفاده از حمایت های تشویقی فراوان برای جذب نخبگان سایر کشورها هم تلاش می کنند.
به طور کلی، در عصر حاضر دیگر منابع طبیعی مانند نفت و گاز سرمایه و ثروت کشورها به شمار نمی رود، بلکه سرمایه اصلی کشورها مغزها و نخبگانی هستند که گردونه تولید ثروت و درآمد را براساس تولید فناوری و دانش می گردانند.
حمایت از نخبگان و سرمایه گذاری در حوزه تحقیق و پژوهش در واقع سرمایه گذاری بلندمدت و سودآوری است که هیچگاه مانند سرمایه های طبیعی، تمامی ندارد و می تواند نسل های آینده کشورها را نیز از رفاه و ثروت بهره مند سازد.
*** پژوهش در حوزه سلامت
یکی از بخش های مهم حوزه پژوهش در هر کشوری که به عنوان یکی از زیرساخت های امنیتی، رفاهی، اقتصادی و توسعه ای از آن نام برده می شود، تحقیق و پژوهش در حوزه سلامت است؛ تمرکز بر این حوزه به قدری اهمیت دارد که برخی کشورها آن را در اولویت برنامه های تحقیقاتی خود قرار داده و سرمایه های کلان و بودجه های هنگفتی را هر ساله به آن اختصاص می دهند.
در کشور ما نیز همواره ضرورت توجه به امر پژوهش در حوزه سلامت در کنار سایر حوزه ها از سالیان گذشته در سخنان مسوولان مطرح بوده است. با این حال، به دلایل مختلف به ایجاد زیرساخت های لازم در این زمینه همچون اختصاص بودجه کافی، فراهم کردن تجهیزات و لوازم مورد نیاز و حمایت های تشویقی مناسب از پژوهشگران توجه کافی نشده است.
با این حال به گفته دکتر رضا ملک زاده معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، طبق آخرین آمار ارایه شده در سال 2013 میلادی، ایران توانسته است با تولید بیش از 30 هزار مقاله علمی در رشته پزشکی، رتبه اول در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا را در این زمینه به دست آورد.
ملک زاده همچنین گفت که میزان تولیدات علمی در حوزه پزشکی 32 درصد کل تولیدات علمی کشور را شامل می شود و در 40 سال گذشته 61 هزار مورد از تولیدات علمی ایران شامل مستندات و مقالات پزشکی در نشریات بین المللی نمایه شده است.
معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در مورد رتبه دانشگاه های ایران با اشاره به رشد رتبه این دانشگاه ها در جهان، گفته است که 10 دانشگاه ایران در سال 2007 در بین دانشگاه های برتر دنیا از نظر رتبه بندی ISI قرار داشتند و این تعداد در سال 2013 به 23 دانشگاه رسید.
همچنین به گفته ملک زاده، تعداد دانشمندانی که یک درصد برترین های دنیا را تشکیل می دهند، چهار میلیون نفر در کل دنیا هستند که دو میلیون نفر از آنها پزشک هستند؛ این تعداد برای کل رشته ها در ایران 87 نفر است که 17 نفر از آنها پزشک و از تعداد 17 نفر نیز هشت نفر داروساز هستند.
*** چالش های فراروی پژوهش در حوزه سلامت
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برخی مشکلات متعدد در زمینه های مختلف موجب کم رنگ شدن اهمیت پژوهش و به تدریج بی توجهی برخی مسوولان به این مقوله شد. به گونه ای که به گفته ملک زاده، ایران که در 40 سال پیش با کشور کره جنوبی در یک سطح علمی و توسعه ای و حتی در مواردی جلوتر از آن بود، اکنون از این قافله عقب مانده و کره ای ها توانسته اند با سرمایه گذاری در حوزه علم و پژوهش بخش عمده ای از بازار ایران را با کالاهای خود پر کنند.
بر اساس اظهارات ملک زاده، کره جنوبی 3.7 درصد از سهم تولید ناخالص ملی خود را به حوزه آموزش و پژوهش اختصاص داده است. این در حالی است که در دولت گذشته بودجه های این بخش ها به شدت کاهش یافت و به همین دلیل بسیاری از فعالیت ها در این حوزه ها متوقف شد.
در برنامه پنجم توسعه، سهم تحقیق و پژوهش از بودجه کل کشور سه درصد تعیین شده بود و بر همین اساس امسال که سال ماقبل آخر این برنامه است، میزان این بودجه باید به دو و نیم درصد می رسید. این درحالی است که به گفته دکتر شاهین آخوندزاده قائم مقام معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، میزان این بودجه همچنان نیم درصد است.
آخوندزاده در گفت و گو با ایرنا در این مورد توضیح داد: 'این بودجه زمانی که برنامه توسعه پنجم تصویب شد، نیم درصد بود و بر اساس آن، قرار بود به سه درصد برسد اما در حال حاضر که این برنامه در حال تمام شدن است، هنوز روی نیم درصد باقی مانده است'.
وی با بیان اینکه گفته می شود بخشی از این بودجه را بخش خصوصی باید تامین کند، اظهار کرد: 'این مطلب قابل قبول است؛ در کشورهای توسعه یافته بخش عمده بودجه تحقیقات را بخش خصوصی تامین می کند اما در ایران که جزو کشورهای در حال توسعه است، بخش خصوصی بخش پویایی نیست و نمی تواند در حوزه پژوهش سرمایه گذاری کند'.
وی افزود: 'زمانی بخش خصوصی در پژوهش سرمایه گذاری می کند و با دانشگاه ها ارتباط برقرار می کند که یک محیط رقابتی برقرار باشد و بتواند از این طریق درآمد بیشتری کسب کند'.
به گفته آخوندزاده، در کشورهای درحال توسعه مانند ایران و ترکیه حدود 80 درصد بودجه تحقیقات دانشگاهی را دولت تامین می کند و در واقع وظیفه عمده دولت ها این است که چرخ پژوهش دانشگاه های خود را بچرخانند، اما متاسفانه در دهه گذشته دانشگاه های ما از نظر اعتبارات پژوهشی وضعیت خوبی نداشتند به گونه ای که به رغم اینکه از نظر تعداد مقاله بر اساس اعلام نمایه اسکوپوس رتبه قابل قبول هفدهم را در دنیا داریم، اما از نظر کیفیت مقالات بر اساس تعداد ارجاع به هر مقاله، رتبه ایران 28 تا 45 دنیا است.
وی از کم توجهی به نسل جوان و نخبه کشور انتقاد کرد و گفت: 'دستیابی به همین وضعیت و رتبه علمی در جهان، عمدتا مرهون نسل جوان و نخبه دانشگاه ها است که ما قدر آنها را ندانستیم به گونه ای که در مواردی منجر به مهاجرت آنها به کشورهای دیگر شده است در صورتی که اگر سرمایه گذاری بهتری در این زمینه می کردیم، این نسل می توانست موفقیت های بزرگتری را به دست آورد.'
آخوندزاده ادامه داد: 'برخی می گویند دانشگاه های ما فناور تربیت نمی کنند و فقط مدرک می دهند. این درحالی است که فارغ التحصیلان رشته های مختلف به ویژه کسانی که رتبه زیر 100 را در کنکور سراسری کسب می کنند و تصور می شود آنها را درست تربیت نکرده ایم، زمانی که مهاجرت می کنند، در کشورهای دیگر می درخشند'.
وی کسب جوایز بین المللی ایرانیان در خارج از کشور را گواه دیگری بر این امر دانست و گفت: 'آنها مدرک تحصیلی خود را از ایران گرفته اند، بنابراین نشان می دهد که ما را آنها خوب تربیت می کنیم اما نمی توانیم خوب از آنها استفاده کنیم و بخش عمده این مشکل به عملکرد نادرست مجلس شورای اسلامی و دولت در ادوار گذشته برمی گردد که به آن چیزی که مکلف بودند، یعنی تامین حداقل سه درصد از اعتبار پژوهش از درآمد ناخالص ملی عمل نکردند. این درحالی است که رهبر معظم انقلاب در نشستی که اخیرا با اساتید دانشگاهی داشتند، از این وضعیت گله کردند و فرمودند که این اعتبار حداقل در این شرایط باید به دو درصد می رسید'.
به گفته این استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و قائم مقام بخش تحقیقات وزارت بهداشت، حتی این نیم درصد اعتبار نیز به وزارتخانه های علوم و بهداشت که متولی امر پژوهش و تحقیق کشور هستند، به طور کامل داده نمی شود و بخش عمده ای از آن به سازمان های موازی تعلق می گیرد که در نتیجه آن، دانشگاه ها نمی توانند به صورت شفاف از این بودجه استفاده کنند و در مواقعی نیز میزان بودجه اختصاص یافته به این حوزه حدود 35 صدم درصد است.
وی افزود: 'در واقع مبلغی که برای ستاد وزارت بهداشت تصویب شده، حدود 80 میلیارد تومان است و برای کل ستاد وزارت بهداشت و دانشگاه های علوم پزشکی، حدود 350 میلیارد تومان معادل 100 میلیون دلار تعیین شده است؛ این بودجه معادل بودجه 100 محقق معمولی و متوسط در دنیا است که سالانه به آنها تعلق می گیرد درحالی که ما بیش از 15 هزار عضو هیات علمی در مقاطع تخصصی و فوق تخصصی در دانشگاه ها داریم.'
قائم مقام ملک زاده، به صرف هزینه های کلان در تولید مقالات علمی در جهان اشاره کرد و گفت: 'برای تولید و انتشار مقاله ای با اینفکتور دو یا سه، باید حدود 40 تا 50 هزار دلار معادل 150 میلیون تومان سرمایه گذاری کرد در حالی که اینگونه مقالات در ایران با میانگین پنج میلیون تومان تولید می شوند یعنی ما با یک سی ام اعتباراتی که در دنیا برای پژوهش صرف می شود و تنها با اتکا به توان جوانان نخبه تولید مقاله می کنیم.'
آخوندزاده به سهم اندک دانشگاه های علوم پزشکی از بودجه پژوهش در حوزه سلامت نیز اشاره کرد و گفت: 'به عنوان نمونه بودجه پژوهشی مصوب دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی که دانشگاه دوم کشور به شمار می رود، برای سال 94، یک میلیارد و هشت میلیون تومان است که بسیار ناچیز است، درحالی که بودجه پژوهشی که سالانه یک استاد متوسط و معمولی در کشورهای پیشرفته می گیرد، یک میلیون دلار معادل سه و نیم میلیارد تومان و در واقع به اندازه دو برابر بودجه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی است'.
وی خاطرنشان کرد که دانشگاه شهید بهشتی بیش از یکهزار عضو هیات علمی و دانشکده های مختلفی مانند پیراپزشکی، دندانپزشکی، توانبخشی، داروسازی، بهداشت دارد که با توجه به این امر و مقایسه بودجه پژوهشی دانشگاه های کشور با بودجه سایر کشورها می توان گفت که عملا دانشگاه های ما بدون اعتبارات پژوهشی فعالیت می کنند و در این شرایط گله داشتن از دانشگاه ها، بسیار نابجا است.
آخوندزاده در اشاره به وضعیت نامناسب زیرساخت های پژوهشی به ویژه وسایل آزمایشگاه های تحقیقاتی، گفت: 'سالیان طولانی است که نوسازی در این زمینه صورت نگرفته و وسایل این آزمایشگاه ها مربوط به یک دهه پیش است و با این امکانات و وسایل قدیمی، رقابت با دانشگاه های سایر کشورها حتی ترکیه که اعتبارات پژوهشی مناسبی برای دانشگاه های خود دارد، بسیار دشوار خواهد بود'.
از سوی دیگر، به رغم گسترش تولیدات علمی و فناوری فراوان در زمینه های مختلف در کشور و صرف هزینه های مالی و زمانی زیاد برای رسیدن به این تولیدات، سرنوشت بسیاری از این پژوهش ها به کتابخانه های دانشگاه ها ختم می شود و کاربرد چندانی در بخش دولتی و یا خصوصی نمی یابند، موضوعی که از معضلات بخش پژوهش است.
به عبارت دیگر، با وجود تلاش های صورت گرفته برای برقراری ارتباط بین صنعت و دانشگاه در کشور، این دو بخش همچنان فاصله قابل توجهی دارند و توجیهاتی همچون مقرون به صرفه بودن خرید فناوری از خارج از کشور یا نبود اطمینان به تولید داخلی، به عنوان دلایلی برای استقبال نکردن از فناوری ملی ذکر می شود.
قائم مقام معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در این مورد توضیح داد: 'بخش خصوصی ما به دلیل اینکه ضعیف و شبه دولتی است و همچنین به دلیل نبود رقابت واقعی در این بخش، عملا احتیاج به پژوهش ندارد'.
آخوندزاده با بیان اینکه سرمایه گذاری در زمینه تحقیقات علمی نیازمند صرف منابع مالی زیاد است و دستیابی به نتیجه مطلوب نیز صرف زمان زیاد را می طلبد، افزود: 'اگر بخش خصوصی متقاضی تولید یک فناوری باشد و از ابتدا در این زمینه سرمایه گذاری کند، از آن استفاده می کند. اما به دلیل اینکه که متقاضی تولید فناوری نبوده است، در صورت تولید فناوری نیز از آن استفاده نمی کند'.
***فرهنگ سازی، راه حل ریشه ای بسیاری از چالش ها در حوزه پژوهش
بر این اساس به نظر می رسد که سرمایه گذاری کلان و درازمدت در بخش تحقیقات و تولید علم نیازمند فرهنگ سازی در سطح ملی و ایجاد دیدگاهی صحیح در این زمینه است؛ دیدگاهی که هم سیاستمداران و تصمیم گیران کلان کشوری و هم سرمایه گذاران بخش خصوصی را به اهتمام بیشتر به این بخش اثرگذار ترغیب کند.
آخوندزاده در این مورد توضیح داد: 'برای رفع مشکلات موجود در مورد تحقیق و پژوهش ابتدا باید دیدگاه مجلس و دولت و سیاستمدارانی که در تعیین بودجه کشور نقش دارند، نسبت به تحقیقات تغییر کند و نگاه به آن به عنوان یک بخش کم فایده و کم بازده تغییر یابد'.
وی افزود: 'همچنین پژوهش در دانشگاه ها باید به عنوان یک فعالیت فرهنگی دیده شود و از آنجا که تنها راه رسیدن به اقتصاد مقاومتی که رهبر معظم انقلاب بر آن تاکید دارند، تحقیقات است، باید به تحقیقات به عنوان یک امر گره گشا توجه ویژه شود.'
براین اساس امید می رود با گشایشی که در روابط بین الملل کشور در زمینه رفع تحریم ها به وجود آمده است و با توجه به تاکیدات مکرر رهبر معظم انقلاب، در سال آینده نگرش متفاوت و موثرتری به بخش پژوهش ایجاد شود و در تعیین اعتبارات این بخش نیز با درنظرگرفتن تمامی موارد، بودجه ای قابل قبول تر به آن اختصاص یابد.
No tags for this post.
