تخریب لایه اوزن، مرثیهای بر سقف زمین
اوزن گازی است که از سه اتم اکسیژن تشکیلشده است و فقط 15تا40کیلومتر با زمین فاصله دارد. برای نخستین بار محققان اوایل دهه1970 دریافتند که لایه ازن در حال تخریب است. موضوع تأسفبار ایجاد حفره در لایه اوزن، در لایه زیر استراتوسفر در بالای منطقه قطب جنوب، توسط یک گروه تحقیقاتی به نام BAS کشف شد.
ابتدا تصور میشد عامل اصلی تخریب این لایه، اکسیدهای نیتروژن ناشی از پرواز هواپیماهای مافوق صوت در استراتوسفر است. سال1974 اعلام شد بعضی مواد شیمیایی ساخت بشر با نام کلروفلوروکربنها یا CFCها به لایه ازن صدمه وارد میکنند.
گازهای مخرب لایه اوزن بهطور عمده از صنایع برودتی و سردکنندهها، صنایع ابر و اسفنجسازی، بخش دفع آفات کشاورزی، دستگاههای تهویه مطبوع، کپسولهای اطفای حریق و حلال افشانههای پاککننده قطعات الکترونیکی متصاعد میشوند و تا ارتفاع 40کیلومتری صعود میکنند.
فرآیند تخریب به این شکل رخ میدهد که پرتوهای نور خورشید موجب شکسته شدن بسیاری از گازهای حاوی کلر و بروم و تولید رادیکالهای آنها در استراتوسفر میشود. رادیکالها یک رشته واکنشهای زنجیرهای تخریبکننده را تشدید کرده و باعث شکسته شدن گازهای موجود در اتمسفر ازجمله اوزن میشوند.
طول عمر ماندگاری گازهای مخرب لایه اوزن 50تا150سال است و تا حذف کامل این گازها که قبلا وارد جو شدهاند، حداقل نیمقرن زمان لازم است. ایجاد حفره در لایه اوزن با خطرات زیستمحیطی و انسانی بسیاری همراه است و بدون وجود این لایه، حیات روی کره زمین از بین خواهد رفت.
از اثرات زیستمحیطی تخریب لایه اوزن میتوان به تخریب و گسیختگی زنجیرههای غذایی در اکوسیستمهای خشکی و دریایی زمین و افزایش میزان ابتلا به بیماریهایی مانند آبمروارید چشم و انواع بیماریها و ناراحتیهای چشمی دیگر اشاره کرد.
بروز و افزایش انواع سرطان پوست، از بین رفتن نوزادان موجودات دریایی و ماهیها، از بین رفتن گیاهان و درختان و افزایش بیماریهای عفونی در اثر تضعیف سیستم ایمنی بدن از دیگر پیامدهای از بین رفتن یا تخریب لایه اوزن است.
اوزن جو پایین یا سطحی
اوزن سطحی یا جو پایین در اثر ترکیبات حاصل از سوختهای فسیلی، همچون اکسیدهای نیتروژن و هیدروکربورهای نسوختهای به وجود میآید که در مجاورت تشعشعات فرابنفش خورشید قرارگرفتهاند. اوزن سطحی در لایه تروپوسفر، در سطح زمین به وجود میآید که یکی از عوامل آلودهکننده هواست و سبب ایجاد مهدود فتوشیمیایی و درنهایت ابتلا به بیماریهای تنفسی میشود.
تأثیر گازهای آلودهکننده هوا بر لایه اوزن
برخی از گازهای آلودهکننده هوا که شامل CFCها، هالونها و متیلبروماید هستند، پس از رسیدن به لایه اوزن به علت داشتن مولکولهای هالوژن باعث تخریب مولکولهای ازن و تحلیل رفتن این لایه میشوند. دیگر مواد آلاینده هوا مانند اکثر هیدروکربورهای حاصل از سوختهای فسیلی که از دود اتومبیلها و کارخانهها به وجود میآیند، پس از رسیدن به لایه اوزن در مجاورت اشعه فرابنفش نور خورشید بهعنوان سرعتدهنده واکنش تخریب ازن عمل میکنند.
ترمیم حفرههای لایه اوزن
کنوانسیون وین دربرگیرنده چهارچوب و خطمشی جهانی برای حفاظت از لایه اوزن است. پروتکل مونترال نیز بهطورکلی دربرگیرنده فهرستی از مواد مخرب لایه اوزن و تدوین مکانیسم اجرایی و اقدامات کنترلی است. اکنون بیشتر کشورهای صنعتی و نیمهصنعتی، از متعهدان کنوانسیون وین و پروتکل مونترال هستند. طبق پروتکل مونترال، کشورهای توسعهیافته تعهد کردهاند به تولید مصرف مواد مخرب لایه اوزن- CFCها، هالونها و تتراکلریدکربن- خاتمه دهند.
در همین زمینه گری لوئیس ،هماهنگکننده سازمان ملل متحد و نماینده مقیم برنامه عمران ملل متحد در ایران معتقد است، اجرای این معاهده به حذف نزدیک به 100درصد از مواد مخرب لایه ازن منجر شده است که از اتخاذ رهنمودهای فنی، علمی و اقتصادی کمیتههای ارزیابی، متصدیان بخش صنعت و بر مبنای سازوکار مالی منحصربهفرد »صندوق چندجانبه» و بخشهای زیرمجموعه آن و همچنین اتخاذ سیاستهای مناسب ناشی میشود. این موضوع نویدبخشترمیم لایه اوزن در اواخر قرن کنونی است.
ایران و کنوانسیون وین
ایران سال1369 به کنوانسیون وین و پروتکل مونترال مرکزی پیوست. این پروتکل دارای چهار اصلاحیه است که اصلاحیههای لندن و کپنهاک سال1375، اصلاحیه مونترال در سال1376 و اصلاحیه پکن سال1390 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است. دفتر حفاظت لایه اوزن، سال1372 با همکاری سازمان حفاظت محیطزیست و برنامه عمران سازمان ملل متحد تشکیل شد و بهطور رسمی کار خود را از سال1373 آغاز کرد. کنوانسیون وین سال1985 باهدف حفاظت از لایه ازن توسط سازمان ملل متحد و دیگر کشورها تدوین شد و سال1987، پروتکل مونترال توسط 46کشور پذیرفته شد.
وظایف اصلی این دفتر، برنامهریزی و تعیین اولویتهای پروژهها و فعالیتهای مطرحشده درزمینه حفظ لایه اوزن، حذف مصرف مواد کاهنده لایه اوزن در کشور، تصمیمگیری و سیاستگذاری درباره تدوین و اجرای پروژهها و انتقال تصمیمات و سیاستهای ملی و بینالمللی مرتبط با پروتکل مونترال به سازمانها و ارگانهای متبوع و تحت پوشش است.
نماینده مقیم برنامه عمران ملل متحد در ایران با تأکید بر اینکه پروتکل مونترال سال1987میلادی با موفقیت رسالت خود را به سرانجام رسانده است، تصریح میکند: اکنون نشر کلروفلورکربنها تقریبا به صفر رسیده است. جمهوری اسلامی ایران، نقشی حائز اهمیت در این موفقیت ایفا کرده است. از سال1990میلادی ایران توانسته است به همه اهداف خود در زمینه حذف کلروفلوروکربنها یا CFC ها، هالونها، تتراکلریدکربن، متیل کلروفورم و متیل بروماید که همگی مصارف صنعتی دارند، دست یابد.
به گفته وی از ژانویه2012 میلادی طرح مدیریت حذف هیدروفلورکربنها با مشارکت سازمان ملل در دست اجراست و اجرای این پروژه کشور را قادر خواهد ساخت تا مصرف ترکیبات مخرب لایه ازن را از 8/398تن (میانگین مصرف 2009 و 2010( به میزان 5/342تن تا پایان سال 2015میلادی کاهش دهد.