جستاری تازه در کتاب شناسی حضرت زهرا (س)
حضرت زهرا(س)، آن اندازه در نزد مسلمانان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که هیچ مسلمان و غیرمسلمانی تا کنون مگر با بزرگی و احترام نتوانسته با او روبرو شود. این‌ها همه را باید بدانیم که همه یاران و گاه نزدیکان و خانواده پیامبر (ص) که پس از او زیسته‌اند، کم و بیش، نقد و گاه توهین‌هایی را به خود دیده‌اند؛ هرچند همه علمای بزرگ مسلمان از شیعه، سنی و صوفی هرگونه بی‌احترامی به صحابه و خانواده پیامبر (ص) را نکوهیده و حرام دانسته‌اند.
با همه آن چه گفته شد، حضرت زهرا(س) و زندگانی او پس از پیامبر (ص)، همواره مورد اختلاف مذاهب سه گانه اسلامی، شیعه، سنی و صوفی بوده است. در این نوشتار می‌خواهیم پس از اشاره‌ای کوتاه به زندگانی آن بزرگ‌زن اسلام نقاط مشترک و اختلافی تاریخی و عقیدتی را نگاهی بیندازیم و سپس به شناسایی برخی از کتاب‌ها و نوشتارها معتبر و مستند درباره آن حضرت بپردازیم.
اشتراکات کلی
همه مذاهب و فرق و دانشمندان و اندیشمندان مسلمان و نامسلمان، حضرت فاطمه زهرا (س) را دختر پیامبر (ص) و حضرت خدیجه کبری (س) می‌دانند که پیامبر (ص) در آشکار و نهان او را بیش از هر کسی دوست می‌داشت.
فاطمه، هنوز کودک بود که مادرش درگذشت و شاید از این رو، مهر پدری بیشتری را به سوی خود داشت.
حضور پرستاروار او در برخی جنگ‌های سپاه اسلام همچون غزوه احد و خندق و رخدادهایی همچون کمک به تهی‌دستان، فقرا و مستمندان همچون داستان سه شبانه‌روز روزه پیاپی و بخشیدن خوراک اندک خانه به آن‌ها و یا بخشیدن گردنبند، بخشندگی و پویایی اجتماعی آن بانوی بزرگوار را در دوران پس از هجرت و برپایی حکومت اسلامی پدر را برای‌مان یادآوری می‌کند.
خواستگاری بزرگان صحابه و پذیرفتن همسری با امیرالمؤمنین، امام علی (ع) و زندگی ساده آن حضرت تا درگذشت پیامبر اسلام (ص) و اندوه فراوان و بسیار از درگذشت پدر، مورد پذیرش همه فرق و مذاهب اسلامی و مورخین است.
یکی دیگر از اشتراکات را می‌توان در این دانست که فرزندان پیامبر، تنها از حضرت زهرا (س) هستند.
گفتار «فاطمه، پاره تن من است و هر کس او را بیازارد مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد، خدا را آزرده است» از پیامبر اسلام (ص)، جایگاه ویژه حضرت صدیقه کبری (س) را به خوبی برای همه مسلمانان نشان می‌دهد.
خطبه فدکیه یا فاطمیه با کم و زیادها، داستان فدک و بی‌توجهی به بیعت با خلیفه نخست نیز از مواردی است که همه دانشمندان و غورکنندگان در تاریخ اسلام، آن را تأیید کرده‌اند؛ هرچند گاه توجیهاتی برای آن نیز نوشته شده است.
اختلافات کلی
زادروز او، چه از دیدگاه روز و چه سال را شاید بتوان نخستین اختلاف کلی مورخین و بزرگان اسلامی دانست. برخی او را زاده پیش از بعثت، برخی در هنگام محاصره اقتصادی شعب و برخی پس از شعب می‌دانند.
از دیگر اختلافات مورخین و علما درباره حضرت زهرا یا بهتر بگوییم درباره حضرت خدیجه و پیامبر اسلام، داشتن فرزندانی دیگر از پسر و دختر که خواهران و برادران حضرت باشند، است. در این که خدیجه کبری پیش از ازدواج با پیامبر اسلام، همسر کس دیگری بوده یا نه، آیا فرزندانی از همسر پیشین یا پیامبر داشته است یا نه از دیگر موارد اختلافی علما و دانشمندان است.
سن آن حضرت در هنگام ازدواج را از ۹ تا ۲۰ سال و در هنگام درگذشت از ۱۸ تا ۳۰ سال نیز از موارد اختلافی در منابع تاریخی پیش روی ماست.
حضور در مسایل سیاسی، نظامی و فرهنگی همچون جنگیدن حضرت زهرا (س) در برخی غزوات مانند جنگ احد، ورود به تصمیم‌گیری‌های سیاسی پیامبر یا برپایی نخستین آموزشگاه در تمدن اسلامی از سوی آن حضرت (س) برای پسران و دختران صحابه در هنگام زندگی پیامبر(ص) را می‌توان از دیگر موارد اختلافی دانست.
بیشترین اختلاف را می‌توان در زندگانی کوتاه آن بانو پس از پیامبر دانست؛ از زندگی ۷۵ روزه یا ۹۵ روزه گرفته تا برخوردهایش در رخدادهایی که رخ داد.
در پایان می‌توان بزرگ‌ترین اختلاف را در شیوه درگذشت آن حضرت یافت؛ همچون باردار بودن، درگیری فیزیکی، شهادت یا وفات با چرایی دق‌مرگ شدن طبیعی…
کتاب‌شناسی
شاید بتوان شناخته‌شده‌ترین کتاب‌های دوران کنونی درباره حضرت را ۴کتاب، زندگانی فاطمه زهرا نوشته سید جعفری شهیدی در زندگی‌نامه نویسی، فدک در تاریخ نوشته علامه شهید آیت‌الله العظمی سید محمدباقر صدر در بررسی و شرح‌نویسی بر خطبه فدکیه (فاطمیه)، ام‌ابیها نوشته رضا شیرازی با نگاهی داستانی برای کودکان و نوجوانان درباره زندگی آن حضرت و فاطمه، فاطمه است نوشته دکتر علی شریعتی در ستایش و بررسی زندگانی آن بانو دانست.
این چهار کتاب، بیش از کتاب‌های دیگر در نیم قرن گذشته مورد توجه مردم و نخبگان بوده‌اند و مگر کتاب رضا شیرازی که تنها از سوی نشر پیام آزادی به چاپ رسیده است، دیگر کتاب‌ها بارها انتشارات گوناگون در ایران و جهان آن‌ها را روانه بازار کرده‌اند.
در این چهار کتاب، کتاب فدک فی التاریخ، نوشته شهید رابع، چون نخستین بار به زبان عربی و در نجف اشرف به چاپ رسیده است، درست یا نادرست، کسان بسیاری آن را به فارسی بازگردانده‌اند که محمود عابدی از انتشارات بنیاد بعثت تهران و سید ابوالقاسم حسینی ژرفا از انتشارات دارالصدر، شناخته‌شده‌ترین آن‌ها هستند.
با آن چه گفته شد می‌توان کتاب‌هایی که درباره حضرت زهرا نوشته شده است را در ۴ گونه برشمرد: ۱.زندگی‌نامه یا سیره‌نویسی، ۲.حدیث‌نگاری، ۳.ستایش و بررسی ژرف‌نگرانه یا تحلیلی به زندگیش، ۴.فدک و آن چه پس از پیامبر بر او گذشته است. در این جا به خوبی روشن می‌شود که بزرگان زندگی آن بانو پیش از درگذشت پدر را کمتر دیده‌اند. شاید بتوان چرایی آن را در اختلاف دیدگاه مذاهب و فرق درباره آن چه پس از پیامبر رخ داده است، یافت.
کتاب نهج الحیات، گردآوری محمد دشتی از مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین، در پژوهشی حدیثی، گفتارهای حضرت فاطمه زهرا (س) را گردآوری کرده است. محمد دشتی که از بازگردان‌های کتاب بزرگ نهج‌البلاغه به فارسی است، در پیگیری پژوهشی خود، به گردآوری این کتاب گران‌سنگ، کوشش فراوان کرد. در این زمینه نیز نمی‌توان جلد 43 کتاب بحارالانوار علامه مجلسی را از نگاه دور داشت؛ هرچند این کتاب برای نخبگان و پژوهشگران به نگارش درآمده و پیش از خوانش باید به علم‌الحدیث و رجال آشنایی داشت.
کتاب انوار حدیث کساء، نوشته سید اسد عالم نقوی از انتشارات طاووس بهشت، را نیز می‌توان از کتاب‌هایی دانست که در جایگاه حدیثی می‌نشیند. در این کتاب پس از متن حدیث کساء، بررسی، تحلیل و شرح آن حدیث را با نگرش به احادیث دیگر، می‌خوانیم.
کتاب صحیفه فاطمیه جامعه را محمدباقر موحد ابطحی، با گردآوری دعاها و مناجات‌های حضرت زهرا(س)، برپایه صحیفه سجادیه، برای دوست‌داران آن بانو و ادبیات عرفانی به چاپ رسانده است. گفتنی است کتاب‌های دیگری هم با همین نام احادیث، روایات، دعاها و مناجات آن بانو را در خویش دارند که شهربانو کندی و حمیدرضا اخوت و حمید احمدی جلفایی از گردآورندگان دو کتاب دیگر با این نام هستند.
نباید فراموش کرد که کتاب‌هایی با نام صحیفه فاطمیه به هیچ‌وجه مصحف فاطمی که در جلد یک اصول کافی از آن نام برده شده است، نیستند؛ چراکه در همان احادیث و روایت‌های اصول کافی، محصف فاطمی در دست ائمه اطهار (ع) و اینک تنها در اختیار حضرت ولی‌عصر (عج) است و کسی را از آن آگاهی نیست. همچنین باید دانست که مصحف فاطمی بر خلاف آن چه دشمنان شیعه می‌پراکنند، قرآن دوم یا همتراز با قرآن یا قرآن شیعی یا آیاتی که بر حضرت زهرا (س) نازل شده است، نیست. مصحف تنها آن دانش و آگاهی‌های حضرت زهرا (س) است که برای امیرالمؤمنین، امام علی (ع) در روزهای پایانی زندگانی خویش، گفته و امام، آن را به نگارش در آورد.
رنج‌ها و فریادهای فاطمه (س) بازگردان کتاب بیت الاحزان فی مصایب سیده النسوان نوشته‌ای پژوهشی از شیخ عباس قمی، محدث برجسته قمی است که محمد محمدی اشتهاردی آن را به فارسی برگردانده است. این کتاب بسیار ارزشمند در نوشتاری روان و ساده، برای خوانش همگان به بازار آمده است.
نشر فرهنگ اسلامی در کنار کتاب سید جعفر شهیدی که پیشتر درباره آن سخن رفت، کتاب دیگری را هم با همین نام، نوشته سید هاشم رسولی محلاتی، به بازار آورد که شاید بتوان آن را مکمل کتاب شهیدی درباره زندگی حضرت زهرا دانست. شهید آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب و آیت‌الله شیخ ناصر مکارم شیرازی، دو تن از دانشمندان دینی شیراز نیز کتاب‌هایی با نوشتارهایی کمی سنگین و نخبگانی با نام زندگانی حضرت فاطمه زهرا (س)، به بررسی زندگی حضرت زهرا پرداخته‌اند.
کتاب یاس در آتش یا حجت الغراء علی شهادت الزهراء، نوشته آیت‌الله العظمی شیخ جعفر سبحانی، از مراجع بزرگوار تقلید است که به بررسی دیدگاه و تاریخ اهل سنت درباره شهادت حضرت زهرا (س) می‌پردازد. این کتاب در 4 بخش و دو فصل به بررسی پژوهشی دوران پس از پیامبر و ویژه‌تر از همه به خطبه فدکیه از کتاب‌ها و منابع اهل سنت می‌پردازد. این کتاب هرچند کتابی پژوهشی است، بهره‌گیری از نوشتاری روان و ساده همچون دیگر نوشتارهای این مرجع بزرگوار، خوانش را برای همگان آسان می‌کند.
بانوی بانوان جهان را نیز حجت‌الاسلام علی دوانی، پژوهشگر کازرونی برجسته تاریخ اسلام درباره زندگانی حضرت زهرا (س) به نگارش درآورده است. در این کتاب افزون بر زندگانی آن بانو، برخی سخنان جان‌سوز و اشعار علی(ع) در رثای فاطمه زهرا(س) و ستایش‌های سرایندگانی همچون ناصرخسرو قبادیانی، آیت‌الله غروی اصفهانی، الهی قمشه‌ای، امام خمینی(ره)، آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله صافی گلپایگانی آورده شده است.
علامه سید محمدکاظم قزوینی نیز فاطمه الزهراء من المهد الی اللحد را درباره زندگانی آن بانو به نگارش درآورده است که علی کرمی آن را با نام فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، به فارسی بازگردانده است. همچنین عقیقی بخشایشی نیز کتاب صدیقه طاهره، بانوی بزرگ اسلام را نوشت که در این کتاب، افزون بر خوانش زندگانی بانو، جایگاه ایشان را در دیدگاه قرآن و اهل سنت نیز نشان می‌دهد.
در این میان کتاب اسرار آل محمد نوشته سلیم بن قیس هلالی را در جایگاه نخستین کتاب تاریخی و روایی شیعه نباید دور داشت. باید این را نیز گفت که هرچند روایت‌هایی درباره تایید آن از امام سجاد، امام باقر و امام صادق به ما رسیده است، برخی از علماء، مورخین و دانشمندان دینی آن احادیث و در پی آن خود کتاب را نیز مردود می‌دانند. این بیش از هر چیز به رخدادهای پس از درگذشت پیامبر تا شهادت حضرت زهرا(س) می‌پردازد.
همچنین باید گفت که در کنار کتاب فاطمه، فاطمه است از دکتر علی شریعتی، کتاب کشتی پهلو گرفته نوشته سید مهدی شجاعی از نشر نیستان، دیگر کتاب ادبی پرخوانش ایرانی است که در ستایش حضرت زهرا(س)، جای ویژه‌ای برای خود ساخت.
در همه کتاب‌هایی که درباره حضرت زهرا نوشته شده، کتاب الزهراء أولی الأدیبات نوشته میشل كعدی، نویسنده مسیحی لبنان که با نام حضرت زهرا(س)؛ برترین بانوی ادیب به فارسی بازگردانده شده است، شگفتی بیشتری دارد؛ چراکه این بار یک مسیحی، دست به قلم برد تا ما را با بزرگ بانوی اسلام آشنا کند.
کتاب‌های دیگری نیز هستند که در این نوشتار به زیاد می‌کشد. به همین بسنده می‌کنیم.
باید گفت درباره حضرت زهرا و به ویژه رخدادهای پس از درگذشت پیامبر تا هنگام درگذشت آن بانو، یادداشت‌ها و مقاله‌های بسیاری نوشته است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به یادداشت آیت‌الله شیخ حسینعلی منتظری در پیشگفتار کتاب شهید جاوید اشاره کرد. این نوشتار کوتاهی، دیدگاهی دیگرگونه‌ای را از یک عالم برجسته شیعی به درگذشت حضرت زهرا(س) به ما نشان می‌دهد.
مقاله تاریخ زندگانی حضرت زهرا(س) از دکتر محمدحسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر برجسته کازرونی، دیگر مقاله‌ای است که بسیار مورد توجه بود.
حجت‌الاسلام رسول جعفریان، یکی دیگر از پژوهشگران برجسته تاریخ اسلام نیز در مقاله فاطمه زهرا (س) چگونه اسوه ای است؟ به بررسی زندگانی آن بانو می‌پردازد.
فاطمیات هم نام کتابی است که از دیدگاه‌های علامه محمدرضا حکیمی درباره حضرت زهرا(س)، به بازار آمده است.
در کنار همه این‌ها باید بدانیم که کتاب‌های بسیاری به مقتضای نگرش خود به تاریخ یا حدیث، درباره حضرت زهرا به نگارش درآمده‌اند.
آن چه در این نوشتار آمد، تنها بخشی از آثار منتشر شده برجسته درباره حضرت زهراست.
منبع: پژوهشگر محمد مهدی اسد زاده
