گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد جمعه سمنان

این مسجد در خیابان امام شهر سمنان واقع شده است . اجزا عمده تشکیل دهنده این بنا عبارتـند از : چهار شبستان ، زیرزمین ، ایوان ، گنبد و مناره .

شبستان های مسجد  میان  اهالی سمنان به این اسامی  مشهور است: چهل ستون ، زیر منار ، علاالدوله و زیر زمین . در کنار مسجد بازاری نیز وجود دارد . بنا دارای دو در ورودی   است :  یکی در ضلع شمالی واقع شده است که به بازار شیخ   علا الدوله سمنانی راه دارد و در دیگر که در ضلع شرقی قرار گرفته به راسته بازار منتهی می شود .

ارتفاع ایوان ورودی که در ضلع غربی قرار دارد ، بیست و چهار متر است . این ایوان  با آجر و کاشی اجرا شده که بخش اعظم آن آجری است . در پائین ایوان در ورودی وجود دارد که در طرفین این ورودی دو درگاه کوچک دیده   می شود . در این ایوان کتیبه ای نواری شکل در سه طرف اجرا شده و در بالای آن یک پنجره بزرگ گچی با حاشیه کتیبه ای وجود دارد که فرو رفته است و دارای طاق است. در بالای این بخش یک ردیف کتیبه نواری به رنگ لاجوردی در سه ضلع مشاهده می شود که در بالای آن نیز سه فیلپوش و طاق وجود دارد .

فضای روبه روی ایوان حیاط بزرگی با حجره هایی در طرفین آن است. محراب مسجد آجری و ساده است که در بالای آن تزئینات  آجری به کار رفته ، این محراب در بخش زیر گنبد خانه قرار دارد .

فضای  زیر گنبد نیز آجری بوده و پلان چهار ضلعی بنا در ساقه به هشت ضلعی تبدیل می شود که در انتها به گنبد  می رسد . در چهار طرف ساقه داخلی گنبد چهار فیلپوش وجود دارد  و  کل اتاق زیر گنبد  با آجر کار شده است .

در طرفین اتاق محراب دو فضای مستطیل شکل  دیده می شود که در فضای سمت چپ راه  پله ای در جبهه شمالی به بالا می رود .

مسجد دارای مناره ای به ارتفاع 32 متر است که با آجر کار شده و بر روی ساقه منار تزئینات آجری در شش بخش مجزا اجرا شده  است . در بالای مناره محل ماذنه وجود دارد که زیر ماذنه مقرنس های آجر و کاشی دیده می شود . کلاهک منار در حدود پنجاه سال پیش فرو ریخته بوده که امروزه مرمت شده است .  در زیر ماذنه یک ردیف کتیبه به خط کوفی بنایی مشاهده می شود و نیز یک ردیف کتیبه در پایه منار وجود دارد . این منار دارای نود و یک پله مارپیچ است که تا اول ماذنه بالا رفته و فضای داخلی آن به وسیله چند منفذ که از خارج نور می گیرد  روشن می شود .

از بازار یک دالان ورودی به مسجد منتهی   می شود که آجری بوده و در آن تزئینات کاشی به رنگ های خردلی ، مشکی و فیروزه ای با نقوش هند سی مشاهده می شود و در روبه روی آن ، فضای ورودی مسجد  با همین نوع تزئینات وجود دارد . بعد از ورودی هشتی کوچکی با تزئینات کاشی و آجر فوق العاده زیبا دیده می شود که رنگ لعاب کاشی ها  خردلی  ،  فیروزه ای  و سیاه است. در دو طرف آن دو راه  پله به بالا می رود  که این فضا به شبستان ستوندار زیر مناره منتهی می گردد .

شبستان زیر مناره دارای ستون های آجری قطور و سقف طاقدار است. پایه مناره در این بخش قابل رویت است .  این شبستان به ایوان ورودی و حیاط مقابل آن منتهی می شود . شبستان بازار شیخ علا الدوله ، ستون دار و با پوشش گچی استکه کاملاً ساده و فاقد تزئینات بوده و کف آن به تازگی آجر فرش شده است .

شبستان چهل ستون دارای ستون های قطور و مدور آجری است که این شبستان در سمت چپ ایوان ورودی قرار گرفته است .  در سقف این شبستان نورگیرهایی تعبیه شده که نور فضای شبستان را تامین می کند . محراب این بخش جدید است.

در حال حاضر در بنای کنونی مسجد آثار دوره های مغول و تیموری مشهود است . مرحوم صنیع الدوله  در جلد سوم کتاب مطلع الشمس  در باره این مسجد می نویسد :

« یکی دیگر از ابنیه متعدد سمنان ، مسجد جامع این شهر است و آن بنایی است قدیمی و عالی  با تکلف و تأ نق تمام و کمال استحکام در زمان میرزا شاهرخ تیموری  بنا شده …. مقصوره این مسجد مربع شکل متساوی الاضلاع  ، چهارده قدم در چهارده قدم است. ارتفاع گنبد مقصوره تقریباً 14 ذرع و ارتفاع ایوان 20 ذرع ، دهنه ایوان 10 ذرع ، پیش روی طاق فاصل مابین ایوان و مقصوره را از اطراف کوچک  کرده اند  و شبکه آهن قرار داده و دور ایوانچه که این شبکه در آن است، کتیبه ایست که بقیه کتیبه دور ایوان بوده و موقوفات جامع را ثبت   نموده اند . »

در کتاب مراه البلدان درباره مسجد جامع سمنان  آمده است : 

« گویند در زمان خلافت حضرت امیر المومنین علی بن ابی طالب (ع) آن حضرت امر فرمودند که از کوفه تا بخارا هزار و یک مسجد بنا کنند . در حکومت عبدالله بن عمر ، اعیان سمنان مسجد حالیه این بلد را ساختند ولی این بنا را چندان عظمتی نبود ، به دفعات اشخاص عدیده بر بنای اول افزوده اند … »

ایوان آجری رفیع و بلند این مسجد به ارتفاع بیش از بیست و یک متر در قسمت غرب صحن قرار دارد که در زمان سلطنت شاهرخ تیموری  و به وسیله وزیرش خواجه شمس الدین  علی بالیچه سمنانی و با استفاده از  مال خالص وی و گنبد آن به وسیله خواجه ابوسعید در عهد سلطنت سنجر احداث گردیده است . در قسمت فوقانی ایوان و در سه بدنه آن کتیبه ای از کاشی وجود دارد که از ضلع شمالی ایوان شروع  شده و پس از گذشتن از ضلع غربی تا انتهای ضلع جنوبی ادامه می یابد . در این کتیبه عبارت زیر به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است :

« سمه القدیم اعلی  و اولی بالتقدیم اتفق بنا العماره المبارکه الشریفه فی ایام دوله سلطان الاعظم  مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم ظل الله فی الارضین الموید  بتائید رب العالمین باسط الامن و الامان …. الومنین معین الاسلام و المسلمین  شاهرخ شاه ادام الله ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین مرحمته و احسانه و الموفق لبنا الخیر من خالص ماله الا صاحب الاعظم دستور الوزرا فی الامم ملک الحاج و زائر الحرمین معز الدنیا و الدین ملک حسین بن صاحب الاعظم خوا جه  عز الدوله و الدین محمد بالیچه سمنانی و کتب فی رجب سنه ثمان و عشرین و ثمانمائه .» 

در پائین این کتیبه چند لوح سنگی بزرگ دیده می شود . مهمترین آن ها دو لوحه ای است که مشتمل بر فرمان های پادشاهان صفویه که برای اطلاع قاطبه اهالی سمنان در ایوان نصب کرده اند .  

تزئینات کاشی کاری ایوان منحصر به کتیبه فوق الذکر و پشت بغل های کوچک  اسپر دوم جرزهای  طرفین ایوان است که با کاشی های فیروزه ای تزئین شده است .  صحن مسجد به شکل مستطیل به طول 27 متر و عرض 25 متر است.

 شبستان شمالی  مسجد جامع مشتمل بر شانزده ستون مدور و قطور است که بر روی آن طاق های ضربی شبستان استوار شده است . این شبستان توسط خواجه نظام الدین سمنانی بنا گردید . 

درب نفیس شمالی که مسجد را به خیابان امام و بازار شیخ علا الدوله مربوط می سازد و دارای کنده کاری بسیار زیبایی است، در کنار این شبستان قرار دارد .

شبستان شرقی که به وسیله در ورودی جنوب شرقی از شبستان جنوبی و به وسیله در شمالی از شبستان  شمالی جدا می شد به همت کیقباد بن ملک  شرف الدین  سمنانی وزیر امیر تیمور گورکانی ساخته شده است .

این شبستان به وسیله هشتی کوچک با طاق گنبدی کم خیز مزین به تزئینات معقلی بسیار زیبا به بازار حضرت راه می یابد. این هشتی را دو راه پله بلند و باریک به پشت بام متصل می کند .

در جلو در ورودی شرقی که به  نام جلوخان مشهور است فضای هشت ضلعی بزرگی با پشت بغل های کاشی کاری  وجود دارد . بر بالای سردر ترکیبی از آجر و کاشی های رنگارنگ که کلمات الله ، محمد ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین  را به نمایش می گذارد ، به چشم  می خورد .

در گوشه شمال شرقی این شبستان منار سلجوقی به ارتفاع 20/31 متر واقع است که  در ورودی آن در این شبستان باز می شود . درهای غربی شبستان از چوب گردو و در قسمت فوقا نی هلالی شکل و به اندازه عرض و بلندای طاق است. شبستان جنوبی مشتمل بر شانزده ستون مدور در وسط و هشت نیم ستون در طرف دیوار شرقی  استکه پایه های بیست و هفت طاق شبستان را تشکیل می دهد . این شبستان در زمان ارغون خان  و به وسیله وزیرش ، شیخ علا الدوله سمنانی  احداث شده و در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار توسط ذوالفقار خان سمنانی حاکم سمنان ، دامغان ، شاهرود و بسطام  نسبت به تعمیر  آن اقدام گردید .

در ورودی جنوب شرقی که قبلاً در گوشه مسجد قرار داشت به وسیله راهرو کوچکی به هشتی بزرگی متصل می شده که دارای  حوض خانه و وضو خانه بود .  در گذشته حوض بزرگی در وسط وضو خانه وجود داشته که به علت غیر بهداشتی بودن ، پر و تسطیح شده است  .

مناره مسجد که در زمره زیبا ترین مناره های تاریخی دوره سلجوقی است ، در گوشه شمال شرقی مسجد جامع  و در کنار شبستان شرقی واقع شده  و به منار مسجد جامع معروف     است.  بر اساس کتیبه ای که در اطراف منار وجود دارد که به خط کوفی است ، منار سمنان را امیر ا جـل بختیار حاکم معروف ایالت قومس در عهد غزنویان و ممدوح استاد منوچهر دامغانی شاعر بزرگ قرن پنجم  در بین سال های 417 الی 466 هجری قمری بنا کرده است .       

این  مسجد به شماره 163  و مناره آن نیز به  شماره 162 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی – فاطمه کردی