گزارش تصویری و تحلیل فنی جمعه مسجد اردبیل

اولین قسمت بنا پایه‌ مناره‌ای است كه در فاصله اندكی از مسجد به چشم می‌خورد . این مناره استوانه ای شکل و آجری است و از دو قسمت پایه هشت ضلعی (هر ضلع 2/1 متر) و بدنه استوانه‌ای به قطر 5 متر تشكیل شده است . در بدنه مناره ، دو سنگ نبشته باقی مانده كه عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قویونلو و كتیبه‌ای كه تاریخ 878 هجری دارد . تک منار بنا آجری است .

دومین قسمت اصلی بنا ، مسجد تیر پوش است به ابعاد 9/8 × 12/5 متر كه روی نه ستون چوبی قرار گرفته  و ستون‌ها هم بر پایه‌های سنگی غیرمنتظم استوار شده‌اند . در ورودی چوبی تكه كوب شده ، میخ‌های آهنی برجسته‌ای دارد و بالای یك لنگه آن نوشته‌ای كنده‌كاری شده است .

سومین قسمت بنا ، مسجد قدیم است كه بنایی مركب از چهار طاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی كم در تزئینات آن كاشی به كار رفته است . بسیاری از نما تقریباً از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است .

این مسجد کنار آتشکده ای از دوره اشکانی  قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشکده بوده است .  جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغول ها تخریب شده و فعلا قسمتی از مسجد سالم است .

مسجد در دوره ایلخانی بسیار گسترده تر و عظیم تر و وسیع تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفا گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می دهد  .

امروزه تنها بخش هایی از ساقه ترک دار منشوری گنبد باقی مانده و گنبد رفیع تک پوش آن فروریخته است . لازم به یادآوری است که ایوان شمالی گنبدخانه ، در دوره قاجاریه به بقعه و شبستانی ساده با سقف مسطح تیرپوش تغییر شکل یافته است .

مرور زمان باعث شده است اجزای بنا تا حدی که امروز دیده می شود ویران شود . همچنین به دلیل تصرفاتی که افراد در حریم و تپه به عمل آورده اند و منازلی که روی دامنه آن احداث شده، به تدریج از وسعت این مسجد کاسته است و مساحت آن را به اندازه کنونی تقلیل یافته است .

بنای اصلی مسجد که هم اکنون محوطه مکعبی آن سرپاست، در دوره آبادانی دارای گنبدی بوده که گریو گنبد آن دارای ترکیب های متعدد منشوری بسیار زیباست که قطاربندی با تزیینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز بدین شکل بوده که در هر یک از گوشه های این مربع سه کنج با لچکی های بزرگی ساخته شده که هریک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب بوده است .

محوطه اصلی و مربع شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای طاقنماهای متعدد است که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه است که در میان هر یک از طقنماها راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمت های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می کند . ایوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدی دایر ، مورد استفاده اهالی محل است که با همان شبکه راههای زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود. پوشش فعلی مسجد به صورت سقف تیر پوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون های سه تایی است که در زمان قاجار ساخته شده است.

محوطه اصلی و مربع شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای طاقنماهای متعدد است که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه است که در میان هر یک از طاقنماها راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمت های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می کند.

ایوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدی دایر، مورد استفاده اهالی محل است که با همان شبکه راه های زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود.

پوشش فعلی مسجد به صورت سقف تیر پوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون های سه تایی استکه در زمان  قاجار ساخته شده است.

دونالد ویلبر در کتاب " معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان " توضیح کامل و جامعی از این بنا ارائه کرده است که لازم است آن را ذکر کنیم  :

« مسجد جامع اردبیل در شمال شرقی شهر واقع است و بر روی تپه نسبتاً مرتفعی در ناحیه ای که از ابنیه دیگر عاری است ، ساخته شده است . در حال فعلی ، این بنا مرکب است از شبستان مربع که گنبد آن افتاد و نمازخانه مستطیلی که سقف صاف آن به وسیله دو ردیف تیر چوبی نگاهداری می شود. در چند متری سمت غربی آن پایه مدور آجری مناره ای وجود دارد .

… سیرو معتقد است که مسجد اولین بار در قرن یازدهم میلادی شاید بر خرابه های یک بنای ساسانی و از یک شبستان گنبددار مربع و تالار طاقدار بلند مرکب بوده است . سیرو عقیده دارد که وقتی مغول ها در 1217 میلادی اردبیل را منهدم کردند ، به این ساختمان آسیب فراوان وارد شد( در حقیقت گروهی از مغولان در 1220 م. اردبیل را غارت کردند) و گنبد آن بین سال های 650 – 80 / 1252 – 81 دوباره ساخته شد و در آن زمان بعضی از قسمت های آن با گچ پوشیده شده و بندکشی و توپی روی آن نقش گردید . بدین ترتیب سوراخ گیری های اصلی و تزئینات بندکشی اصلی پنهان شد . وی همچنین اظهار می دارد که در اوائل قرن چهاردهم شبستان گنبد سفیدکاری شده  و محراب گچی ساخته و روی آن با نقاشی تزئین شد .

… عناصری ( در این بنا ) از اوایل قرن چهاردهم میلادی وجود دارد که شامل پوشش گچی سخت که سطوح دیوار داخلی طاق های گوشه ای و نغول مدور دیوار های تحتانی تزئین شده و طرح های آن به رنگ نیلی است که با الگو انداخته شده است. تزئینات مزبور شبیه تزئینات داخلی مقبره اولجایتو و برج ابرقو استولی در اردبیل طرح ها دقیق تر و ظریف تر و محدود به نواحی معین است.

معلوم نیست ، چنانکه سیرو گفته است ، دو دوره ساختمانی و تزئینی در این بنا وجود داشته باشد. سطح خارجی گنبد با قطعات کوچک سفال آبی که بدون نقشه معین در داخل آجر کاری قرار داده شده، تزئین یافته است. این تکنیک در کارهای دوره سلجوقی دیده می شود و بنابراین تجدید ساختمان ممکن است قبل از سال 1200 م. انجام یافته باشد. به علاوه استعمال بندکشی و سوراخ گیری در دوره نسبتاً طولانی وجود داشته است. از طرف دیگر تجدید بنای گنبد ممکن است در قرن چهاردهم ، درست قبل از انجام تزئین مورد بحث انجام گرفته باشد که مصادف با سال های اول این قرن می شود.»

از مسجد بزرگ سلجوقی نیز جز منار آجری استوانه ای شكل چیزی برجا نمانده و مسجد عصر ایلخانی با تغییراتی در پلان و فضاهای آن مجدداً ساخته شده است و در دوره قره قریونلو دستخوش تخریب و دگرگونی شد .

سفال ها و آثار مكشوفه در جریان كاوش های هیات باستان شناختی، بیش تر به سده های پنج و شش هجری و مسجد سلجوقی تعلق دارد . بقایای كتیبه های فرو ریخته و شكسته سده های سوم وچهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری كه شبستان قرن نهم را محصور می كرد، به دست آمده است.

کاوش های باستان شناسی که برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال 1367 توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده ، پس از خاکبرداری از لایه های خاک و برچیدن قبرهای متاخر، سرستون های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد عتیق را که متعلق به دوره ایلخانی بوده از خاک بیرون آورد که تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آن را طی ادوار مختلف تا حدی مشخص نمود.

علت اصلی انهدام و خرابی مسجد ، زلزله شدیدی بوده که موجب تخریب این بنا شده است. این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته است و بر اساس شواهد موجود تعمیرات انجام شده  در قسمت اساسی بنا بوده است .

در زیر تالار اصلی مسجد ، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته ها و اجتماعات ، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه ای منظم و محاسبه شده ساخته شده است که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهی متقاطع این معبرها دیده می شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی 190 سانتی متر و دارای 80 سانتی متر پهنا است.

مسجد جمعه اردبیل به مرور زمان صدمات زیادی خورده است که آخرین و جدیدی ترین آن در سال 1357 بوده که در طی آن در جریان ساخت و توسعه امتداد خیابان سیمتری، بخش زیادی از تپه تاریخی از بین رفت و بدنه شرقی محوطه محراب مسجد دچار شکستگی و رانش شد. هم اکنون این مسجد به دلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایط نقلیه سنگین در معرض لرزش و فرسایش هر چه بیشتر قرار دارد و خطر تخریب و فرسودگی آن را تهدید می کند.

بنای جمعه مسجد اردبیل تحت شماره 248 به ثبت تاریخی رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی 

No tags for this post.