چالش های حضور در دنیای فناوری زیستی
زیست فناوری یکی از واژه‌های پر سرو صدای دنیای امروزی است. چرا که در قرن حاضر، رویکرد جدید به علوم زیستی، به عنوان بخش مهمی از سرمایه‌های ملی و مفهومی کارآمد از توسعه پایدار، به دغدغه بشر تبدیل شده است. در این میان آنچه امروزه کشوری را توسعه یافته یا عقب‌مانده معرفی می‌کند، میزان بهره‌گیری از فناوری در ابعاد مختلف توسعه، بخصوص توسعه تکنولوژی است. در واقع توسعه در شرایط فعلی جهان، بدون دستیابی به فناوری پیشرفته امکان‌پذیر نیست و درنتیجه تفاوتی که امروز بین جهان در حال توسعه و جهان توسعه‌یافته وجود دارد، بر اساس سرمایه، حجم تجارت، منابع طبیعی و حتی تجهیزات صنعتی نیست، بلکه معیار اصلی تفاوت بین دنیای پیشرفته صنعتی و جهان غیرصنعتی، فناوری و به‌ویژه فناوری پیشرفته است. چه بسا کشورهایی بدون بهره‌مندی از منابع غنی و سرمایه‌های کلان، تنها با رشد تکنولوژی خود توانسته‌اند به قدرت اقتصادی در دنیا مبدل شوند. بنابراین فناوری پیشرفته، جایگاه ویژه‌ای دارد و ما باید در کنار توسعه انسانی، توسعه فرهنگی، توسعه اقتصادی و توسعه علمی، به این مهم توجه داشته باشیم.
به دلیل اهمیت این موضوع، سند ملی زیست فناوری (بیوتکنولوژی) جمهوری اسلامی ایران، به تصویب هیات دولت رسیده است. برای این سند که از سوی کمیته ملی زیست فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارائه شده، عنوان راهبرد ایران سبز انتخاب شده است، چراکه سبز بودن، به معنای حیات، شادابی و سلامت است و کارشناسان امیدوارند با عمل به راهبردهای این سند ملی، کشوری با توسعه پایدار داشته باشیم.
گستردگی و تنوع کاربردهای بیوتکنولوژی، تعریف و توصیف آن‌را کمی مشکل و متنوع ساخته است. برخی آن را مترادف میکروبیولوژی صنعتی و استفاده از میکروارگانیسم‌ها می‌دانند و برخی آن را معادل مهندسی ژنتیک تعریف می‌کنند. در این میان هر چند که با گذشت زمان دانشمندان به مفاهیم مشترکی در مورد تعریف بیوتکنولوژی نزدیک شده‌اند، اما هر متخصص و دانشمندی تعریف جداگانه‌ای از بیوتکنولوژی ارائه می‌دهد که البته علت این حقیقت را باید در ماهیت بیوتکنولوژی یافت.
به این ترتیب از آنجا که کاربردهای بیوتکنولوژی در تمامی شئونات زندگی بشر نقش آفرین شده است می‌توان حدس زد در آینده نزدیک کنار اکثر نام‌های رایج علوم و فنون یک کلمه بیو یا بیوتک هم اضافه شود وبی‌شک گستره نفوذ این صنعت فراگیر و جایگاه و نقش آن در سرنوشت انسان‌ها بیشتر خواهد شد. بنابراین بیوتکنولوژی علاوه بر این‌که می‌تواند ابزار مناسب و قدرتمندی برای دستیابی به توسعه پایدار به شمار آید، ابزار و اهرم قدرتمندی برای تسلط هرچه بیشتر کشورهای مجهز به این صنعت بر سایر کشورها نیز محسوب می‌شود. بیوتکنولوژی بدون هیچ تردیدی نقش اساسی در توسعه اقتصادی کشورهای جهان ایفا کرده است، از این رو هرگونه ضعف، تبعات وخیمی را برای کشور به دنبال خواهد داشت.
حرکت در مسیر رشد
در قرن گذشته، بشر تلاش‌های زیادی را برای فهم پیچیدگی‌های بیولوژیکی طبیعت به کار گرفت. این تلاش‌ها با تخمیر سنتی غذاها تا بهره‌برداری تجاری از انواع مختلف سلول‌های زنده شروع شد. البته مهمترین پیشرفت در اواسط سال 1940 با کشف پنی‌سیلین اتفاق افتاد و این مساله با انقلاب سبز در اواسط دهه1950 توسعه یافت؛ به‌طوری‌که امروز شاهد پیشرفت سریع در فهم پایه‌های ژنتیکی سلول‌های زنده هستیم و پیشرفت‌های اخیر در بیوتکنولوژی، منجر به توسعه فرآیندها و محصولاتی شده است که در ارتقای سلامت انسان، حیوان، غذا و کشاورزی مفید بوده‌اند.
ولی هیچکدام از پیشرفت‌های مذکور نتوانسته‌اند موجبات رشد و توسعه را در کشورهای جهان سوم فراهم کنند. چرا که توانمندی‌های این ملت‌ها در این زمینه‌ها نادیده گرفته شده‌اند. کشورهای جهان سوم، نه تنها در تولید و عرضه بیش از 50 میلیارد دلار محصولات بیوتکنولوژی در جهان، سهم قابل ذکری ندارند، بلکه حتی در زمینه کاربرد این محصولات در جهت رفع مشکلات و ارتقای سطح زندگی جامعه خود نیز فاصله زیادی با کشورهای پیشرفته دارند.
البته ایران در بین کشورهای در حال توسعه، موقعیت استثنایی دارد. کشور ما از لحاظ منابع انسانی موقعیت خوبی دارد. جوانان ایران از پتانسیل هوشی بالایی برخوردارند. ضمن آن‌که آمار نشان می‌دهد که تعداد دانشمندان، محققان و مخترعان ایرانی، به عنوان عضوی از جامعه جهانی، سال به سال افزایش پیدا می‌کنند.
در این میان افق‌های گسترده جدید که بیوتکنولوژی و تکنولوژی‌های وابسته و کاربردهای آن باز کرده است، می‌تواند نقش بسیار مهمی در توسعه علمی، اقتصادی و اجتماعی کشور ما داشته باشد. ایران، بیوتکنولوژی نوین را با فاصله زمانی اندکی از کشورهای پیشرفته شروع نموده است و دارای سابقه چندین ده ساله در بیوتکنولوژی سنتی است ودر واقع این ویژگی‌ها، کشور ما را از سایر کشورهای در حال توسعه مجزا می‌کند. تاکنون دستاوردهای خوبی در زمینه‌های بیوتکنولوژی کشاورزی و پزشکی به‌دست آمده است. در زمینه‌های پزشکی مواردی مانند کیت تشخیص ایدز، کیت تشخیص سل، گروه‌های خونی، پروتئین‌های نوترکیب درمانی مانند GM- CSF ، اینترفرون‌ها، هورمون‌رشد و برخی موارد دیگر یا در سطح صنعتی و یا حداقل در سطح آزمایشگاهی تولید شده‌اند. هم‌اکنون تعداد شرکت‌هایی که در کشور در زمینه بیوتکنولوژی فعالیت می‌کنند به سرعت رو به افزایش است و از لحاظ نیروی انسانی متخصص وضع نسبتا خوبی داریم، لذا با توجه به پتانسیل‌های موجود در کشور، با اندک عنایت مسوولان امر به این مقوله، می‌توان فاصله ایجاد شده بین خود و کشورهای پیشرفته را در مدت زمان مناسبی از بین برده و در زمره تولیدکنندگان محصولات نو ترکیب درآییم. از این طریق می‌توانیم هم نیازهای مردم خود را برآورده نماییم و هم این‌که قسمتی از سهم بازار محصولات بیوتکنولوژی را در اختیار گیریم.
ابزاری برای رسیدن به توسعه پایدار
هر چند توجه به بیوتکنولوژی در ایران، تنها با چندین سال تاخیر نسبت به بسیاری از کشورهای جهان، در اواسط دهه 80 میلادی (60 هجری) آغازشده است، ولی اگر امکانات و منابع تخصیص‌یافته به بیوتکنولوژی کشور را بررسی کرده و منصفانه قضاوت نماییم، سرآغاز توجه نسبتا جدی به مقوله بیوتکنوژی نوین در ایران طی 5 سال اخیر بوده است.
در دهه‌های اخیر که بسیاری از کشورهای جهان، مرحله ایجاد ساختار و انجام پژوهش‌های بیوتکنولوژی را پشت سر گذاشته و به مقوله گسترش تولیدات صنعتی و تجاری‌سازی فرآورده‌های بیوتکنولوژی پرداخته‌اند، در ایران همچنان در شروع بحث ایجاد ساختار و پژوهش‌های بنیادی این فناوری هستیم.
عنایت به دستاوردها و توانمندی‌های ویژه بیوتکنولوژی، باید در کشور ما نیز همچون سایر کشورها، توسعه بیوتکنولوژی گامی مهم در جهت رسیدن به استقلال و خودکفایی اقتصادی، به خصوص در بخش کشاورزی و تامین احتیاجات جمعیت رو به رشددر نظر گرفته شود . اگر چه ایران طی چند سال اخیر توانسته است گام‌های بلندی برای کسب دانش فنی، تهیه تجهیزات مورد نیاز این فناوری وکاهش فاصله با جهان بردارد؛ اما با توجه به سرعت بسیار بالای پیشرفت این علم، این سرمایه‌گذاری‌ها کافی نبوده است.
به این ترتیب و با توجه به این‌که بیوتکنولوژی به عنوان فناوری کلیدی قرن 21 شناخته می‌شود و با سرعت فراوان در حال رشد است، تصمیم‌سازان، سیاستگذاران و همچنین مدیران مرتبط با بیوتکنولوژی کشور نقش حساسی را بر عهده دارند و باید فعالانه و همگام در جهت‌دهی صحیح منابع مالی و انسانی به سمت تولید حرکت کنند.
به اعتقاد مسوولان کاربرد وسیع بیوتکنولوژی در بخش‌های مختلف نشانگر گستره وسیع این علم می‌باشد به‌طوری‌که‌‌‌دور‌ماندن از دستاوردها و توانمندی‌های این فناوری را می‌توان معادل از دست رفتن استقلال ملی و وابستگی گسترده به سایر کشورها و عدم توسعه یافتگی دانست. اگر چه تا چندین سال قبل شدت عقب‌ماندگی ما در این رشته با جهان پیشرفته، مشابه عقب‌ماندگی ما در زمینه‌هایی مانند الکترونیک نبوده است، اما باید هر چه سریعتر با برنامه‌ریزی و سرعت مناسب، این فناوری را توسعه دهیم، در غیر اینصورت با توجه به اقتصاد تک محصولی وابسته به نفت در آینده دچار چالش‌های عظیمی خواهیم شد که لطمات جبران‌ناپذیری را برای کشور به دنبال خواهد داشت. به علاوه بیوتکنولوژی می‌تواند محافظ محیطزیست در جهت توسعه‌ای پایدار باشد، با این وجود ارزیابی زیست‌محیطی بر پایه عملکرد بیوتکنولوژی در جهت تکامل توسعه امری انکارناپذیر است و لازم است اقداماتی در زمینه ارزیابی بیوتکنولوژی محیط زیست که از اصول اولیه توسعه پایدار است، صورت گیرد.
گزارش از بهاره صفوی
