گزارش تصویری و تحلیل فنی از مسجد جامع بردستان
مسجد بردستان در در استان بوشهر، شهر دیر روستای بردستان و خیابان سیدان ، رو به روی پایگاه مقاومت امام سجاد (ع) واقع شده است . این مسجد در میان یک گورستان قدیمی که بر تپه ای مملو از قبور قدیمی قرار دارد . مسجد جامع بردستان دیر را می توان یکی از بهترین نمونه های معماری سنتی و تاریخی این منطقه دانست . بنای مسجد از خارج دارای پلان چلیپایی بوده و متاسفانه دیواره های آن احتمالاً توسط اهالی محل سفید كاری شده است . در بالای مسجد یك بادگیر بزرگ به سبک معمول جنوب ایران به چشم می خورد که خنکی و مطلوبیت هوای درون شبستان را تامین می کند . در اطراف مسجد آثار قبوری از دوره های گذشته تا جدید دیده می شود كه نشانگر وجود قبرستانی قدیمی در این محل است . مسجد جامع بردستان شامل یك شبستان ورودی محراب و دو اطاق جانبی است. شبستان مسجد در خلاف قبله و تقریباً در جهت شمال به جنوب واقع است كه فضایی حدود 750 متر مربع را در بر گرفته و ارتفاع مسجد از راس آن تا سطح زمین به 5 متر می رسد که به نظر می رسد مسجد بر روی صفه ای طبیعی بنا شده است .
ورودی فعلی بنا از ضلع شرقی می باشد كه این ضلع دارای سه قوس نا همگون است و از نظر ابعاد طول و عرض و ارتفاع ، هیچ تناسبی با یكدیگر ندارند .
در اطاق ورودی یك ردیف پلكان مدور وجود دارد كه به پشت بام منتهی می شود . در بخش های دیگر مانند بخش خارجی چلیپای سمت جنوب ، قوس ها متقارن و مشابه یكدیگر هستند . مسجد دارای پوشش سقف با گنبد های خیز كم است . در بخش سقف داخلی آثار تزئینات مقرنس مشاهده شده و جنس مصالح آن از لاشه سنگ هایی است که به وفور در این منطقه وجود دارد . در كل بنا از لاشه سنگ و قلوه سنگ های طبیعی مرجانی منطقه و ملات گچ و نوعی ملات ساروج ساخته شده است.
دیوار ضلع جنوبی ورودی چهار طاقچه به حالت چلیپایی دارد . نکته جالب در مورد این مسجد ، وجود یک مقبره در در فضای ورودی مسجد است . بر بدنه این قبر کتیبه ای با مضمون آیت الكرسی در دو سطر نوشته شده است .
در کل ، بنا دارای تزئینات زیادی نیست و بیشتر در آن سادگی به چشم می خود . دور تا دور دیوار های شبستان داخلی توسط یك نوار تزئینات گچبری در شروع قوس ها پوشیده شده است . شبستان مسجد دارای دو ردیف ستون های شش تایی است که در کل دوازده ستون می شوند كه با اجرای قوس هایی در میان آنها سقف بر روی آن قرار گرفته است و هفت دهلیز در سقف آن مشاهده می شود . محراب مسجد ساده و در قسمت داخلی قوس است و دارای تزئینات مقرنس بوده و در جهت غرب به صورت پیش رفته در بدنه غربی قرار گرفته است . فضای محل محراب به عمق 5/4 متر و پهنای 5/2 متر است که به صورت طاق و تویزه ساخته شده است که در زیر آنها گچبری های تاس و نیم تاس به صورت تزئینی مشاهده می شود . شایان ذکر است که این محراب درست در مرکز بدنه غربی مسجد ساخته شده است . مدخل محراب دارای طرح های ستون های قیطانی و پایه های گلدانی شکل است . بر روی این نوارهای قیطانی شکل ماده ای شفاف که احتمالاً کتیرا بوده است ، مالیده شده که همچنان شفافیت آن از گذشته باقیمانده است .
قابل توجه است كه در بخش پائینی محراب دو نورگیر مشبك دیده می شود . البته این دو نورگیر و دریچه کنار محراب ، تنها نمونه های موجود در مسجد نبوده و دور تا دور بنا و در فواصل نزدیك نورگیرهای مشبكی كار گذاشته شده است كه کار تامین نور و تهویه هوا را انجام می دهند . در سقف میانی آثار كلاف كشی با تیر آهن و چوب به چشم می خورد كه چوب ها عمدتاً از درخت كنار و یا گز است .
بر فراز شبستان بادگیری به چشم می خورد که نماینگر معماری مناطق کویری و جنوب ایران است . در ورودی مسجد که طرفین آن دو سکوی سنگی در زیر طاقی تعبیه شده است ، لوحه ای مرمرین قرار دارد که نشان می دهد بنای مسجد در سال 1273 هجری قمری توسط شخصی به نام حیدر خان دشتی تعمیر شده است .
در کل تزئینات بیرونی مربوط به طاق نماهایی است كه در دیوار مسجد قرار دارد و همانطور که گفته شد معماری این مسجد دارای پیرایه های زیادی نبوده و بیشتر بخش های آن فاقد تزئینات و ساده است .
نمای داخلی پوشش سقف درگاه ورودی گنبد كوچك روی محراب مقرنس كاری است . طاقچه های دیوار محرب نیز دارای تزئینات گچی است كه شكل دایره و نیم دایره است و اشكال گل و بوته ساقه و پیچ را دارد .
شالوده بنای مسجد را به عمر بن عبدالعزیز نسبت می دهند . یك كتیبه چوبی در مسجد وجود داشته كه بر اساس متون تاریخی ، روی آن به صورت برجسته چنین نوشته شده بود :
« قال الله تعالی انما یعمرالله و من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام اصلوه و آتی الزكوه و لم یخشی الله وفق بتجدید عمارت هذا لمسجد المبارك الصحاب الاعظم حاجی فخرالدین ابوبكر شاه فی سته الثنین و خمسین و ثما…»
این كتیبه نشانگر آن است كه فردی به نام حاجی ابوبكر شاه در سال 852 مسجد را تجدید بنا كرده است. این قطعه تخته مربوط به در به طول 4/1 متر و عرض 35 سانتیمتر از جنس چوب ساج به رنگ قهوه ای سوخته بوده است . به گفته اهالی محل ، این قطعه چوبی توسط متولی مسجد خارج از مسجد حفظ و نگهداری می شود .
از سوی دیگر در طول تاریخ ، این مسجد بارها توسط خانین منطقه یعنی خانین دشتی نیز مرمت شده است كه در ورودی مسجد در لوحی مرمرین این ابیات حكاكی شده است :
چون زحیدر شد این مسجد عالی بنا از كرامات خداوند كریم ذوالجلال
گفت دشتی از پی تاریخیش كه باز مسجد و محراب شد زحیدر با جلال
همچنین تاریخ تعمیر 1273 هجری قمری است كه توسط حیدر دشتی صورت گرفته است .
مسجد بردستان در تاریخ 29/4/1377 به شماره 2060 در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترا باستان شناسی
No tags for this post.
