سبب‌شناسی معضلی به نام «سوء رفتار با سالمندان»
آمارها حاکی از آن است که اکنون هفت درصد جمعیت کشور سالمند شناخته می‌شوند و پیش بینی می‌شود تا سال 1405، جمعیت سالمند کشور به بیش از 15.5 میلیون نفر برسد؛ شرایطی که بی‌تردید توجه بیش از پیش به مقوله «سالمند سالم و فعال» را می‌طلبد.
از طرفی هم توسعه روند شهرنشینی و صنعتی شدن جوامع، متاسفانه ارمغانی نامیمون به نام افزایش خشونت را به دنبال داشته و با ابراز تاسف مجدد باید گفت که سالمندان هم از این خشونت‌ها مصون نمانده‌اند؛ هرچند که بیان سوء رفتار با سالمندان بسیار کمتر از خشونت علیه سایر گروه‌ها نظیر کودکان و زنان صورت می‌گیرد.
حال که با تمرکز بر ارتقای شاخص‌های بهداشتی در حوزه سلامت، افزایش سن امید به زندگی را دنبال می‌کنیم، سوال این است که با چه هدفی خواهان افزایش عمر جمعیت کشور هستیم و راهکارهای آماده شدن جوامع برای روبرو شدن با نیازهای سالمندی و پاسخ گفتن به نیازهای آنها بویژه نیازهای عاطفی و اجتماعی چیست؟
دکتر بهزاد دماری، رییس انجمن پزشکی – اجتماعی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران درگفت‌وگو با خبرنگار سرویس سلامت خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ضمن اشاره به ضرورت آگاه‌سازی جامعه نسبت به سوء رفتار با سالمندان، درباره روند رو به رشد جمعیت سالمند در کشور و همچنین میزان سوء رفتار با آنها گفت: میزان سوء رفتار در سالمندان نسبت به کودکان و زنان کمتر است، اما این به معنای کم بودن آمار این موضوع و عدم ضرورت توجه به آن نیست.
وی رشد پدیده سالمندی در کشور را مورد اشاره قرار داد و گفت: در روند افزایش جمعیت سالمندان از حدود چهار درصد در 30سال گذشته به حدود 8.26 در سال 1390 رسیدیم. با ادامه این روند، تا سال 1405، 15.5 میلیون نفراز مردم کشور سالمند خواهند بود.
دماری در تعریف سن سالمندی ادامه داد: سنین بالای 65 سال سالمند خوانده می‌شوند. در طبقه بندی سازمان ملل متحد جامعه‌ای که نسبت جمعیت سالمندانش بالای هفت درصد باشد، سالخورده محسوب می‌شود. بنابراین ایران هم جمعیتی سالخورده محسوب می‌شود که روزبه روز در حال افزایش است.
این متخصص پزشکی – اجتماعی افزایش خشونت در دنیا طی دو دهه گذشته را مورد اشاره قرار داد و گفت: باید دید که آیا ما برای سالمندان محیط امنی را در کشور ایجاد کرده‌ایم؟ روند آینده زندگی سالمندان یا کیفیت زندگی آنها با وجود سوء رفتارها چگونه خواهد بود؟ به دلیل این که افراد حقوق خودشان را بیش از هر زمان دیگری در عصر حاضر می‌شناسند، خشونت روند رو به رشدی داشته است. به خصوص در دهه گذشته و در روند شهر نشینی و توسعه صنعتی این اتفاق بیش از پیش خود را نشان داده است.
وی افزود: مطالعات صورت گرفته در کشور در سال 1387 نشان داد که موضوع سوءرفتار با سالمندان موضوع اولویت‌داری است. البته تحقیقات مرتبط با سوءرفتار با سالمندان که در دنیا انجام شده، عقب‌تر ازتحقیقات مربوط به کودکان و زنان است. ما نیز در این مورد شواهد علمی کمی داریم. در سال87 تحقیق محدودی درسطح تهران انجام شد که نشان داد 87.8 درصد تجربه حداقل یک نوع از سوء رفتار از سن65 سالگی به بالا را داشتند.
طبقه‌بندی انواع سوء رفتار با سالمندان
دماری ضمن طبقه بندی انواع سوءرفتار با سالمندان، گفت: اولین نوع سوءرفتار عاطفی یا روانی مثل تحقیر کردن، دشنام دادن یا مسخره کردن است که بیشترین میزان را از میان انواع دیگر دارد. دومین نوع نیز تجربه غفلت از سالمند است. کسانی که در خانه سالمندی نگهداری می کنند یا از سالمندان درخانه سالمندان مراقبت می‌کنند، ممکن است که عمدا در ارضای نیازهای اساسی فرد غفلت کنند. این مورد در مطالعه سال 87، در حدود 68 درصد بوده است.
وی ادامه داد: نوع سوم نیز سوء رفتار مالی است؛ به طوری که سالمند را در مضیقه مالی قرار می‌دهند و به تامین نیازهای اولیه وی فشار وارد می‌شود. سوء رفتار جسمی نیز مورد چهارم است که در حدود 35 درصد گزارش شده است؛ این نوع سوء رفتار یک معضل است. در مجموع حدود 24 درصد سالمندان در این مطالعه هرچهار نوع سوءرفتار را تجربه کرده‌اند و 88 درصد از آنها نیز حداقل یکی از انواع سوءرفتار را شاهد بوده‌اند. سوءرفتار به طور کلی باعث کاهش کیفیت زندگی در سالمندان می‌شود.
از استان‌های رکورددار حضور بیشترین تعداد سالمند تا نتیجه سوءرفتار با موسپیدان
این عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، گفت: تحقیقات نشان داده است که میزان زوال عقل وافسردگی در سالمندان با سوءرفتار افزایش می‌یابد. مهم‌ترین بیماری اختلال روانی در سالمندان افسردگی است که یکی ازعوامل خطر خودکشی نیز محسوب می‌شود.
وی افزود: خشونت‌ها تاثیرات جسمی و روانی بر سالمندان دارد. در استان‌های مختلف به تناسب جمعیت سالمند آن استان، میزانی از سوءرفتار نیز پیش بینی شده است؛ مثلا استان‌های گیلان، مرکزی، خراسان جنوبی و آذربایجان شرقی با حدود 7.3 تا 8 درصد، بیشترین میزان سالمند را دارند. کمترین میزان نیز مربوط به استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان و بوشهر است. حدود 17هزارسالمند نیز توسط سازمان بهزیستی نگهداری می‌شوند.
25 درصد سالمندان بیمه ندارند
دماری افزود: متاسفانه 25 درصد از سالمندان کل کشور بیمه ندارند و حدود 83 تا 84 درصد آنها نیز بیمه تکمیلی ندارند؛ این امر حاکی از آن است که باید عملکرد بهتری را درحوزه حمایت اجتماعی سالمندان داشته باشیم. دراین باره اقداماتی نیز مانند تشکیل شورای ملی سالمندان در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی صورت گرفته است.
دماری با اشاره به نقش گروه‌های تاثیرگذار در کاهش میزان سوء رفتار با سالمندان، گفت: دلایلی که برای یک مشکل وجود دارد یا قانونی – سیاستی است یا دلایل ساختاری – عملیاتی است یا رفتاری. به بیان دیگر عوامل رفتاری و فرهنگی محیطی نیز در این مشکل تاثیرگذارند. گاهی ما نمی دانیم کدام اقدام سوءرفتاراست و کدام نیست و آثار آن برجسم و روان سالمند چیست؟ آنهایی که می‌دانند و انجام می‌دهند باید بدانند که روزی خودشان هم سالمند خواهند شد و ممکن است همین رفتار برای خودشان نیز تکرار شود. بنابراین باید نوعی همبستگی بین نسلی را بوجود آوریم که فرد خودش را جای سالمند قرار دهد.
میزان خشونت، از شاخص‌های سلامت اجتماعی
رییس انجمن پزشکی اجتماعی کشور ادامه داد: سوءرفتار با سالمند، کودک یا هر فرد دیگری جزو شاخص‌های سلامت اجتماعی جوامع به حساب می‌آید. اگر بخواهید سلامت اجتماعی یک جامعه را نسبت به یک جامعه دیگر بسنجید، می‌توانید میزان خشونت‌هایی که افراد نسبت به یکدیگر در 
شکل‌های مختلف بروز می‌دهند را بسنجید. در این میزان خشونت، خشونت نسبت به سالمندان یکی ازاین جنبه‌هاست. مراقبت از دیگران به عنوان یک رفتار اجتماعی سالم محسوب می‌شود. کسی که از فرد دیگری مراقبت می‌کند، مادری که از کودکش مراقبت می‌کند، خانواده‌ای که از معلولش مراقبت می‌کند و نهایتا فردی که از سالمندش مراقبت می‌کند، نمره سلامت اجتماعی بالاتری دارند.
وی درباره تاثیر آموزه‌های دینی بر بهبود رفتاراجتماعی، گفت: احترام به حقوق دیگران و صله ارحام جزو آموزه‌های دینی ما است و به عنوان رفتارهای اجتماعی سالم محسوب می‌شود و می‌تواند توام با کاهش سوء رفتار باشد. معمولا افراد تحت تاثیر نگاه ذهنی که درباره دیگران دارند، نسبت به آنها خشونت نشان می‌دهند و عمدتا این موضوع بازمی‌گردد به این که فرد را مقصر چیزی می‌دانند. مثلا زمانی که درباره یکی از اقوام لطیفه‌ای درست می‌شود به نوعی آنها را همیشه سطح پایین‌تر از خود تلقی می‌کنیم و در اولین فرصتی که چالشی با یکی از این گروه‌ها پیدا کنیم، اولین کاری که انجام می‌دهیم خشونت است یا حداقل احترام به حقوق آنها را نادیده می‌گیریم. احترام به عنوان یک رفتار اجتماعی سالم محسوب می‌شود.
دماری ادامه داد: هرعملی که انجام دادن یا ندادن آن منجر به آسیب جسمی روانی یا اجتماعی برای سالمند شود و کیفیت زندگی وی را پایین آرود، سوء رفتار محسوب می‌شود. باید دید در زندگی روزمره کدام رفتار ما با سالمند باعث این آسیب‌ها می‌شود.
نشاط در جامعه یعنی…
وی در ادامه صحبت‌هایش در تعریف نشاط در جامعه نیز گفت: طبق تعاریف جهانی، نشاط عبارت است از رضایت از گذشته، حال و امید به آینده . افرادی که پا به سن سالمندی می‌گذارند گذشته خود را نگاه می‌کنند؛ اگر گذشته درخشانی داشته باشند، نمره نشاط بالایی خواهند داشت. این توصیه برای بزرگسالان وجود دارد که برای داشتن سالمندی خوب، تلاش خودشان را برای تاثیرگذاری در جامعه و زندگی شخصی و خانوادگی خود داشته باشند. وقتی سالمندی خوبی را در جامعه تجربه می‌کنیم که جوانی و بزرگسالی خوب و با کیفیتی را تجربه کرده باشیم. اگر امروز بیکاری زیاد است یا بزرگسالان تاثیر خوشان را درجامعه کمتر می‌بینند، ممکن است این خطر وجود داشته باشد که در سالمندی نشاط کمتری داشته باشند.
رییس انجمن پزشکی اجتماعی کشور افزود: در دنیا مدت زیادی نسبت به سوءرفتار با سالمندان غفلت شده است. جمعیتی سالمندی در دنیا زیر چهار درصد بوده و جمعیت جوانی داشته‌ایم، به همین دلیل به سالمندان توجه زیادی نشده است. دلیل دیگر ممکن است این باشد که سالمندان کمتر از زنان وکودکان ابراز می‌کنند که دچارخشونت شده‌اند، شاید هم نمی‌دانند عملی که روی آنها انجام شده، خشونت محسوب می‌شود. به دلایل مختلف بیان سوء رفتار با سالمندان خیلی کمتر ازسایر موارد است. در دنیا به خصوص در جوامعی که گروه‌های سالخورده دارند در قسمت سوءرفتار با آنها دچار بحران شده‌ایم و باید مدیریت بحران داشته باشیم.
اهمیت پیشگیری از بحران سوءرفتار با سالمندان
دماری با اشاره به اهمیت پیشگیری از بحران سوءرفتار با سالمندان گفت: اولین کار در پیشگیری، آموزش است. تمام خانواده‌ها باید بدانند چه رفتاری سوء رفتار محسوب می‌شود و آثار و عواقب آن بر خودشان و بر سالمندان را بشناسند. خانواده‌ها نیز باید برای شاخص سلامت اجتماعی آموزش‌های لازم را دریافت کنند و بدانند که مراقبت از دیگران برای خود شخص نوعی پیشگیری به حساب می‌آید و این یک مزیت است.
وی در ادامه صحبت‌هایش افزود: خانواده‌هایی که باید از یک فرد مراقبت کنند، جزو خانواده‌هایی محسوب می‌شوند که خود نیازمند حمایت هستند؛ بنابراین عوارض این مراقبت بر خانواده نیز باید مدیریت شود. ارائه کنندگان خدمات نیز مانند پزشکان، گروه‌های مراقب سالمندان، پرستاران و مددکاران اجتماعی نیز باید به اشکال مختلف سوءرفتار آشنا شوند تا بتوانند موارد سوء رفتار را شناسایی کنند و خودشان نیز مرتکب خشونت با سالمند نشوند. خود سالمندان هم همچنان که در زمینه سلامت جسمی خود فعال هستند باید در ارتباط با حقوق خود آگاهی بیشتری کسب کنند. در درجه بعدی مسئولان کشور برای ایجاد یک محیط با کیفیت برای زندگی سالمندان باید بدانند که برای این حوزه و سوءرفتاربا سالمندان باید قوانین حمایتی سفت و سختی را مصوب کنند. ما نمی‌دانیم که مجموعه قوانین مدونی دراین زمینه داریم یا خیر و این امر نیازمند بررسی تحقیقاتی است.
وی بر لزوم فراهم آوردن خدمات لازم برای سالمندان تاکید کرد و افزود: لازم است گروه‌های آسیب‌پذیر و در معرض خطر خشونت شناسایی شوند و به افرادی که دچار خشونت شده‌اند، مشاوره دهیم تا به این ترتیب میزان تاثیر آن کم شود.این کار از طریق نظام مراقبت‌های اولیه در حوزه بهداشت کشور قابل انجام است به شرطی که بتوانیم پوشش خدمات فعال مراکز بهداشتی فعلی را از 20 درصد به 100 درصد برسانیم.
ضرورت ایجاد محیط حامی افزایش کیفیت زندگی سالمند
دماری ایجاد محیط حامی جهت افزایش کیفیت زندگی سالمندان را راهکار سوم پیشگیری از خشونت در سالمندی خواند و افزود: از تصویب قوانین و مقررات تا فراهم آوردن تسهیلات تفریحی برای پرکردن اوقات فراغت آنها و همچنین حمایت‌های اجتماعی مانند بیمه از جمله اقدامات در این زمینه است، شاید رویکرد مناسبی نباشد ولی گاهی باید اینطور فکر کرد که چرا عمر افراد را در جامعه زیاد می کنیم؟ آیا قرار است افراد در دوره سالمندی استراحت کرده، تفریح کنند و با کمترین معلولیت و بیشترین حمایت اجتماعی سپری عمر کرده و از انتقال تجربیات به جوان ترها لذت ببرند یا قرار است با معلولیت‌ها، در تنهایی، با زجر ناشی از مشکلات معیشتی و بدون لذت از زندگی روزها را برای سفر ابدی بشمارند؟
به گزارش ایسنا،رییس انجمن پزشکی اجتماعی کشور، جنبه‌های آموزش دینی در پیشگیری از خشونت علیه سالمندان را متذکر شد و گفت: احترام به سالمندان پیشکسوتان و ریش‌سفیدان باعث می‌شود تجربه‌ها درجامعه از بین نرود. وقتی سالمندان حذف شوند در واقع تجربه‌ها حذف شده‌اند و محکوم به تکرار شکست‌ها هستیم. بنابراین باید احترام به سالمندان به طور مدام در جامعه ترویج شود .
وی در پایان صحبت‌هایش بر لزوم استفاده از ظرفیت‌های سالمندان و مشارکت آنها در امور مختلف، تاکید کرد و گفت: در تجربیات کشورهای موفق در حوزه سالمندان ، این افراد درقالب گروه‌هایی مانند کانون بازنشستگان و … به هر شکلی که شده، به جامعه باز گردانده می‌شوند تا هم سرمایه اجتماعی از هم گسسته در بدو بازنشستگی احیا شود هم تجربیات در محیط جدیدتر به سایرین ارایه شود. لازم است این مهم در کشور ما نیز مورد توجه مسوولان امر قرار گیرد.
No tags for this post.
