نقش محصولات تراریخته در تحولات اقتصادی

از میان‌ این‌ صنایع‌ كه‌ شامل‌ بیوتكنولوژی‌، میكروالكترونیك‌، تولید مواد جدید، مخابرات‌، هوا و فضا، روبات‌ها و كامپیوتر است‌، بیوتكنولوژی‌ اهمیت‌ ویژه‌ای‌ دارد. این‌ صنعت‌ طیف‌ گسترده‌یی‌ از صنایع‌ دیگر را متحول‌ كرده‌ است‌. از این‌ میان‌ می‌توان‌ به‌ كشاورزی‌، صنایع‌ غذایی‌، دارو و بهداشت‌، شیلات‌، پتروشیمی‌ و الكترونیك‌ اشاره‌ كرد. بنابراین‌ واضح‌ است‌ كه‌ پیشرفت‌ در صنعت‌ بیوتكنولوژی‌ ارتقای‌ دیگر صنایع‌ مرتبط‌ را نیز بطور چشمگیری‌ در پی‌ خواهد داشت‌.

در امریكا صنعت‌ بیوتكنولوژی‌ در سال‌های‌ اخیر به سرعت‌ رشد كرده‌ و میزان‌ توسعه‌ آن‌ در بین‌ سال‌های‌ 1993 تا 1999 دو برابر بوده‌ است‌. در بین کشورهای اروپایی، انگلستان‌ در این‌ صنعت‌ قوی‌ است‌ و یكی‌ از اولویت‌های‌ اصلی‌ فرانسه‌ و آلمان‌ نیز قوی‌ كردن‌ بنیه‌ این‌ صنعت‌ با سرمایه‌گذاری‌ مناسب‌ در این‌ زمینه‌ است‌. در آسیا، ژاپن‌ برتر از دیگر كشورهاست‌ و سنگاپور، مالزی‌ و كره‌ نیز در چند سال‌ اخیر توجه‌ ویژه‌ای‌ به‌ این‌ علم‌ داشته‌اند.

در آینده ای نزدیك، فراهم نمودن زمین برای كشاورزی و تهیه مواد غذایی و سایر نیازهای جمعیت در حال رشد، تنها با ویران نمودن نواحی طبیعی ارزشمند میسر می‌گردد. كاری كه هم اكنون نیز آغاز شده است. بی گمان این تغییرات نه تنها شالوده اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جهان را متزلزل می سازد، بلكه موجب تخریب محیط زیست نیز می گردد. بنابراین برای رفع فوری نیازهای كشاورزی پایدار در جهان، لازم است برنامه ریزی های جامعی انجام شده و در جهت رفع نیازهای رو به رشد جمعیت جهان همگام با توجه به حفاظت از منابع طبیعی تلاش شود.

در این میان استفاده از فناوری مهندسی ژنتیك در كنار پیشرفت های مهم در سایر رشته ها ضروری است تا از این طریق تولید محصولات غذایی اصلی و كارایی تولید افزایش یابد، مشكلات زیست محیطی كاهش پیدا كند و دسترسی بیشتر كشاورزان خرده پا به غذا میسر شود.

مهندسی ژنتیك در حوزه کشاورزی، شامل ایجاد تغییر و تحولات هدفمند بر روی ژنوم گیاهان یا جانوران است. برخی از غذاهایی كه امروزه مصرف می شود یا خود تغییر ژنتیك یافته اند كه اصطلاحاً  GM  یا تراریخته خوانده می شوند و یا شامل اجزای مشتق از تكنولوژی اصلاح ژنتیك هستند.

از مهمترین مزایای این تکنولوژی می توان به افزایش میزان تولید غلات و محصولات كشاورزی،  بهبود كیفیت مواد مغذی غذا،  بهبود و طولانی نمودن زمان نگهداری ، افزایش میزان پروتئین و كربوهیدرات های مواد غذایی ، اصلاح كیفیت چربی ، افزایش آستانه عمل محصولات كشاورزی نسبت به تغییرات آب و هوا، بیماری ها و آفات، استفاده از گیاهان تراریخته به عنوان كارخانه بیولوژیكی تولید مواد خام برای مصارف صنعتی و كاربرد سازواره های تراریخته در تولید دارو، بازیافت و بازحذف مواد سمی اشاره کرد.

در این میان، متخصصان بیشترین سهم استفاده از روش های مهندسی ژنتیك در گیاهان را ایجاد مقاومت های گوناگون در مقابل عوامل تنش‌زای زیستی می دانند. كاهش سالیانه تولیدات كشاورزی در جهان به دلیل تنش های زیستی مثل هجوم حشرات، بیماری ها و علف های هرز مجموعاً به 36 درصد می رسد. این در حالی است كه هزینه های هنگفتی نیز صرف خرید سموم شیمیایی در جهان می شود، به طوری كه در سال 1994 بازار فروش جهانی علفكش ها رقمی معادل 8/27 میلیارد دلار بوده است. پس از آن حشره كش ها با رقمی معادل 1/8 میلیارد دلار رتبه دوم فروش را در سطح جهان به خود اختصاص داده اند. از این رو می توان دریافت كه گیاهان تراریخته نه تنها با كاهش هزینه های مبارزه با آفات و بیماری ها (از طریق کاهش استفاده از سموم کشاورزی)، بلكه با ایجاد نوعی كشاورزی پایدار می توانند سهم بسزایی در حفظ منابع تولید و محیط زیست داشته باشند.

بازار جهانی فرآورده های گیاهی تراریخته در طی سالهای 1995 – 1999 به سرعت افزایش یافته است. به طوری كه فروش جهانی این گیاهان از 75 میلیون دلار در سال 1995 به 13/2 میلیارد دلار در سال 1999 و در سال 2010 به 25 میلیارد دلار رسید.

بهره گیری از روش های مهندسی ژنتیك برای تولید محصولات كشاورزی، منافع زیادی برای مصرف كنندگان به دنبال خواهد داشت. این قبیل فرآورده ها دارای آلودگی های كمتری نسبت به مواد آلی و انواع میكروب ها و سایر ریز سازواره ها هستند، محصولات سالم تری به شمار می آیند زیرا در تولید آنها از سموم حشره كش و قارچ كش استفاده نمی شود، برخی از این محصولات ارزش غذایی بیشتری دارند، و از همه مهم تر احتمال دسترسی به غذای ارزانتر به دلیل كاهش هزینه های تولید  برای مصرف کنندگان محصولات تراریخته بیشتر است. از طرف دیگر محصولات تراریخته به لحاظ زیست محیطی نیز منافع بسیاری را برای محیط زیست به ارمغان می آورند. از مهمترین این مزایا، عملكرد بیشتر محصولات زراعی است که ضرورت تهاجم به كنج های اكولوژیك، جنگلها و اراضی حاشیه ای و تبدیل آنها به مزارع كم بازده را كاهش می دهد، امكان از بین بردن بقایای محصول قبلی توسط علف كش های زیست تخریب پذیر و كشت بذور مقاوم به علف كش و نیز امكان كشت بدون سمپاشی را فراهم می كند. همچنین  بهبود كیفیت آب شرب و جلوگیری از آلودگی رودخانه ها به دلیل كاهش مصرف سموم دفع آفات نباتی، کاهش مسمومیت ناشی از سموم و افزایش تنوع ژنتیك به دلیل امكان ورود دوباره ارقامی كه به علت حساسیت به آفات و بیماری ها حذف شده اند، از دیگر مزایای استفاده از این محصولات است.

ظهور فناوری‌های نوین و دستاوردهای آن، بر مبادلات و تجارت جهانی تاثیر بسزایی گذاشته است. سهم فناوری‌های نوین نظیر بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک با محصولاتی که به دنیا عرضه کرده است، چنان زیاد است که پیش‌بینی می‌شود بازار تجارت جهانی در آینده در سلطه محصولات حاصل از فناوری مهندسی ژنتیک در عرصه‌های مختلف قرار بگیرد. از جمله مهم‌ترین دستاوردهای فناوری مهندسی ژنتیک، محصولات تراریخته در بخش کشاورزی است. این محصولات با سودآوری فراوانی که از محل تولیدشان حاصل شده است، رقیب جدی محصولات مشابه سنتی خود محسوب می‌شوند.

طبق جدیدترین گزارش منتشر شده توسط سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی، در بیستمین سال تجاری‌سازی موفق محصولات تراریخته در دنیا، سطح زیر کشت این محصولات در 28 کشور بیش از 100 برابر رشد داشته است. بیش از 18 میلیون کشاورز در 28 کشور توسعه‌ یافته و در حال توسعه در سراسر دنیا، به استقبال تولید محصولات کشاورزی مهندسی ژنتیک شده رفته و با رضایت کامل از کارآیی و کسب منافع اقتصادی بالای این محصولات، هر سال زمین‌های خود را به زیر کشت محصولات تراریخته می‌برند.

همه کشورهایی که به کشت و تولید محصولات تراریخته روی آورده‌اند، به اهمیت تولید این محصولات در کشور خود و تاثیری که این محصولات روی وضعیت اقتصادی و خودکفایی غذایی کشورشان داشته است، کاملا واقف هستند و بر ادامه کشت و تولید این محصولات در زمین‌های خود اصرار می‌کنند. گزارش شده است که محصولات مهندسی ژنتیک در 20 سال گذشته، 150 میلیارد دلار برای کشاورزان سودآوری داشته‎ است. 7/5 میلیون نفر کشاورز خرده‌پا در کشور چین و 3/7 میلیون نفر کشاورز خرده‌پای دیگر در کشور هندوستان با کشت محصول پنبه مهندسی ژنتیک شده در زمین‌های خود از مزایای بی‌شمار تولید پنبه تراریخته مقاوم به آفات در کشور خود بهره‌مند شده‌اند و به خودکفایی در تولید پنبه رسیده‌اند.

ظهور فناوری‌های نوین و دستاوردهای آن، بر مبادلات و تجارت جهانی تاثیر بسزایی گذاشته است. سهم فناوری‌های نوین نظیر بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک با محصولاتی که به دنیا عرضه کرده است، چنان زیاد است که پیش‌بینی می‌شود بازار تجارت جهانی در آینده در سلطه محصولات حاصل از فناوری مهندسی ژنتیک در عرصه‌های مختلف قرار بگیرد. 

طبق آخرین گزارش سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی، از سال 1996 تا سال 2015، تولید محصولات تراریخته به امنیت غذایی، تولید پایدار، تغییرات اقلیم و حفظ محیط زیست کمک قابل توجهی کرده‌ است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: افزایش تولیدات زراعی به ارزش 150 میلیارد دلار آمریکا، تامین محیط‌زیست بهتر با صرفه‌جویی 583/5 میلیون کیلوگرم ماده موثر حشره‌کش‌های شیمیایی، کاهش تولید 27 میلیارد کیلوگرم گازکربنیک (که معادل حذف 12 میلیون اتومبیل از جاد‌ه‌ها به مدت یک سال است)، حفظ تنوع زیستی از طریق صرفه‌جویی در کشت 152میلیون هکتار زمین، کمک به کاهش فقر از طریق کمک به بیش از 16/5 میلیون کشاورز خرده‌پا و خانواده‌های آنها که بیش از 65 میلیون نفر هستند.

قابل توجه است که ارزش جهانی بذرهای تراریخته به تنهایی 15/6 میلیارد دلار در سال 2013 میلادی (در مقایسه با 15 میلیارد دلار در سال 2012 میلادی) تخمین زده شد. طبق گزارش تجاری قابل دسترس سرويس بين‌المللي دستيابي و استفاده از بيوتكنولوژي كشاورزي در سال 2013، ارزش محصولات تراريخته در بازارهای جهانی از 93 میلیون دلار در اولین سال تجاری‌سازی اين محصولات در سال 1996 ميلادي، به 14840 میلیون دلار در انتهاي سال 2012 میلادی رسید و ارزشی معادل 102241 میلیون دلار سودآوری و منافع اقتصادی از محل توليد محصولات تراريخته به ‌دست آمد. طبق آخرین اطلاعات اقتصادی قابل دسترس در سال‌های 1996 تا 2012، كشاورزان تراریخته‌کار در چين سودي معادل 3/ 15 میلیارد دلار و در هندوستان مبلغ 6/ 14 میلیارد دلار از محل كشت و تولید محصولات تراریخته کسب کرده‌اند.

طی سال‌های 1996 تا 2012، کشورهای صنعتی با 59 میلیارد دلار در مقایسه با کشورهای در حال توسعه با 57/9 میلیارد دلار، از منافع اقتصادی تولید محصولات تراریخته بهره‌مند شده‌اند. در سال 2012، سود اقتصادی از محل تولید محصولات تراریخته در بخش کشاورزی در كشورهاي توليدكننده محصولات تراريخته معادل19/75 میلیارد دلار گزارش شده است. قابل توجه است که این میزان سودآوری با کاهش 22 درصدی هزینه‌ها در نتیجه کاهش هزینه‌هاي تولید نظير کاهش شخم، کاهش مصرف آفت‌کش‌ها و استفاده کمتر از نیروی انسانی و همچنین افزایش 78درصدی هزینه‌ها در نتیجه افزایش عملکرد به ارزش 50/2 میلیون تن شامل میزان تولید 12/74 میلیون تن سویا، 34/54 میلیون تن ذرت، 2/48 میلیون تن پنبه و 0/44 میلیون تن کلزای تراریخته همراه بوده است.

طبق گزارش‌هاي سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد و سرويس بين‌المللي دستيابي و استفاده از بيوتكنولوژي كشاورزي، بازار جهانی محصولات مهندسی ژنتیک کشاورزی در سال 2011، به 13/7 میلیارد دلار رسید و پیش‌بینی می‌شود که ارزش تجاری این محصولات در سال 2017 با نرخ رشد  11/4 درصد، به رقمی نزدیک به 24/8 میلیارد دلار برسد. ارزش جهاني بازار محصولات مهندسی ژنتیک در سال 2013 با نرخ رشد 7/2 درصد به ‌ميزان 305/7 ميليارد دلار گزارش شده است.

سهم عمده درآمد بازار محصولات مهندسی ژنتیک مربوط به کشورهای آمریکا، کانادا، انگلستان، آلمان، هلند، بلژیک، فرانسه، ژاپن و چین بوده است. طبق یک برآورد آماری، تولید محصولات مهندسی ژنتیک در آمریکا 88 درصد، در اروپا 27 درصد و در ژاپن 11 درصد تخمین زده شده است. ژاپن در سال 2004، حدود 20 میلیارد دلار در بخش مهندسی ژنتیک و بیوتكنولوژی سرمایه‌گذاری کرد و حدود 18 میلیارد دلار از این طریق درآمدزایی داشت. آمریكا نیز با بیشترین ميزان سرمایه‌گذاری در دنیا،  100  میلیارد دلار در بخش مهندسی ژنتیک سرمایه‌گذاری کرده است كه 3 میلیارد دلار آن فقط مربوط به پروژه ژنوم انسان است که در سال‌های 1990 تا 2000 به این امر اختصاص یافت. میزان درآمدزایی آمریكا از بخش بیوتكنولوژی و مهندسی ژنتیک در سال 2004، حدود 50 میلیارد دلار گزارش شد كه نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری عمده آمریكا در تولید علم است تا تولید محصول.

اسپانیا نیز برای تاسیس مركز ملی پژوهشي بیوتكنولوژی، 3 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری كرده است. همچنين در كوبا که از نظر اقتصادی ضعیف و در تحریم اقتصادی است، مركز پژوهشي مهندسی ژنتیک و بیوتكنولوژی این کشور، در سال 1986 با سرمايه اوليه حدود 150 ميليون دلار و با وسعت 60 هزار متر مربع در شهر هاوانا تاسيس شد.

توسعه بخش زيست‌فناوري و توليد محصولات مهندسی ژنتیک به حمايت هر دو بخش‌ دولتي و خصوصي نياز دارد. در ايران توليد گياهان و جانوران تراريخته به‌طور عمده از بخش دولتي تامين مي‌شود. یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در توسعه بخش مهندسی ژنتیک در كشور، همکاری بخش‌های دولتی و خصوصی، مديريت و تخصیص بودجه مناسب برای سرمایه‌گذاری در این حوزه است. در دنیا سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری‌های پیشرفته در کشاورزی مانند مهندسی ژنتیک، سود کلانی را در کشورهایی که با فناوری روز دنیا پیش می‌روند، به ارمغان آورده است.

به نقل از ISAAA، یک فرا بررسی جهانی که در سال 2014 منتشر شد ، مزایای متعدد قابل‌توجهی از کشت و تولید محصولات تراریخته در طول 20‌سال گذشته را تاييد و اعلام کرد. همچنین در این گزارش با تاكيد بر يافته‌هاي 147 مطالعه انجام‌ شده در 20 سال گذشته نيز تایید کرد که فناوري مهندسي ژنتیک و استفاده از محصولات تراريخته به‌طور متوسط باعث كاهش 37 درصدي مصرف آفت‌كش‌ها، افزايش 22 درصدي عملكرد محصول و افزايش 68 درصدی سود كشاورزان شده است. حجم تجارت جهاني محصولات مهندسی ژنتیک، نقش مهمی در رشد و توسعه بخش کشاورزی، بهبود ارزش و سلامت غذایی و حفظ محیط زیست داشته است. همچنین منجر به رشد اقتصادی، افزايش درآمد و سودآوري و استقلال و خودکفایی کشورها شده است. با توجه به مزایای فراوان محصولات حاصل از فناوری مهندسی ژنتیک در دنیا، پیش‌بینی می‌شود که آینده در انحصار محصولات مهندسی ژنتیک قرار بگیرد و این محصولات جایگزین سایر محصولات مشابه خود شوند.

با این حال، متاسفانه‌ در مقایسه‌ با آنچه‌ در سطح‌ بین‌المللی‌ می‌گذرد، وضعیت‌ بیوتكنولوژی‌ در ایران‌ مناسب‌ نبوده‌ و حركت‌ محسوسی‌ در زمینه‌ تولید در بیوتكنولوژی‌ در كشور انجام‌ نشده‌ است‌ هر چند فاصله‌ ما در بیوتكنولوژی‌ با كشورهای‌ پیشرفته‌ بسیار زیاد است‌، اما با توجه‌ به‌ نو پا بودن‌ این‌ فناوری و اینكه‌ بیشتر كشورهای‌ آسیایی‌ و به خصوص‌ كشورهای‌ منطقه‌ در این‌ زمینه‌ در وضعیتی مشابه کشور ما قرار دارند، به‌ نظر می‌رسد كه‌ با برنامه‌ریزی‌ و اختصاص‌ بودجه‌های‌ مناسب‌ بتوانیم‌ در آینده‌ نزدیك‌ در زمینه‌ بیوتكنولوژی‌ نقش مهمی را‌ درمنطقه‌ بازی کنیم‌.

امروزه‌ با توجه‌ به‌ امكانات‌ محدود هر چند كشور ما محصول‌ بیوتكنولوژیك‌ خاصی‌ را به‌ بازار عرضه‌ نكرده‌ است‌، ولی‌ با تلاش‌ پیگیر متخصصان‌ دلسوز خود توانسته‌ گام‌های‌ مثبتی‌ در این‌ زمینه‌ بردارد. برای‌ مثال‌ در زمینه‌ بیوتكنولوژی‌ پزشكی‌ متخصصان‌ داخلی‌ توانسته‌اند هورمون‌ رشد انسانی‌ را از طریق‌ روش‌های‌ مهندسی‌ ژنتیك‌ تولید كنند كه‌ پس‌ از طی‌ آزمایشات‌ كیفی‌ در آینده‌ نزدیك‌ به‌ بازار عرضه‌ خواهد شد. بدیهی‌ است‌ عرضه‌ این‌ محصول‌ به‌ بازار مانع‌ از خروج‌ میلیون‌ها دلار ارز خواهد شد. علاوه‌ بر این‌ در زمینه‌ بیوتكنولوژی‌ كشاورزی‌ نیز در كشور كارهای‌ شایان توجه صورت‌ گرفته‌ است‌ كه‌ یكی‌ از آنها تولید برنج‌ تراریخت‌ مقاوم‌ به‌ كرم‌ ساقه‌ خوار برنج‌ از طریق‌ روش‌های‌ مهندسی‌ ژنتیك‌ بوده‌ است‌.

بنا به‌ اظهارات‌ تولیدكنندگان‌ برنج‌ با احتساب‌ 5 میلیون‌ دلار صرفه‌جویی‌ در واردات‌ برنج‌ در ازای فزایش‌ میزان‌ محصول‌ در مجموع‌ حدود 32 میلیون‌ دلار بطور سالانه‌ افزایش‌ درآمد خواهیم‌ داشت‌. با كشت این گیاهان نه تنها نیازی به مصرف سم نیست و خود محصول سالم تر است، بلكه محیط زیست هم پاك می شود و جمعیت موجودات مفید افزایش می یابد. از نظر اقتصادی نیز چون هزینه ای صرف خرید سم، استخدام سمپاش و آموزش كشاورزان برای نحوه استفاده از سموم نخواهد شد، هزینه تولید كاهش خواهد یافت.

یكی‌ از پژوهش های ارزشمند كه‌ توسط‌ متخصصان‌ بیوتكنولوژی‌ كشور صورت‌ گرفته‌، تولید كود بیولوژیك‌ آزادكننده‌ فسفات‌ در خاك‌ است‌. پیش بینی می شود این‌ كود در ‌ آینده‌ بطور گسترده‌ وارد بازار خواهد شد و علاوه‌ بر حفظ‌ محیط‌ زیست‌ از نظر كاهش‌ میزان‌ مصرف كودهای‌ فسفاته‌، مانع‌ از خروج‌ میلیون‌ها دلار ارز از كشور خواهد شد. هر سال‌ حدود 42 میلیون‌ دلار كود فسفات‌ آمونیوم‌ وارد كشور می‌شود كه‌ با مصرف‌ این‌ كود بطور گسترده‌، میزان‌ واردات‌ به‌ نصف‌ كاهش‌ خواهد یافت‌.

گفته‌ می‌شود تا سال‌ 2020 در حدود 50درصد از سوخت‌ مایع‌ كشور امریكا توسط‌ روش‌های‌ بیوتكنولوژیك‌ و از طریق‌ مواد بیولوژیك‌ تامین‌ خواهد شد كه‌ این‌ زنگ‌ خطری‌ برای‌ كشورهایی‌ مانند ایران است‌ كه‌ اقتصاد آنها وابسته‌ به‌ نفت‌ است‌. با توجه‌ به‌ نقش‌ كلیدی‌ صنعت‌ بیوتكنولوژی‌ در اقتصاد آینده‌ دنیا و پتانسیل‌ موجود در كشور نسبت‌ به‌ كشورهای‌ منطقه‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ با دوراندیشی‌ و برنامه‌ریزی‌ مناسب‌ و به موقع‌ سیاستگذاران‌ كشور بتوانیم‌ چشم‌انداز روشنی‌ برای‌ اقتصاد آینده‌ كشور تضمین‌ كنیم‌.

 

دکتر الهام باقری راد/ بیولوژیست

No tags for this post.