وقوع سیل اخیر سبب ورود ٩٢ میلیارد متر مکعب آب به کشور شد اما بیش از 45 درصد از آنها مورد بهره برداری قرار نگرفت با وجود اینکه ذخیره سازی تمامی این سیلاب نیاز آب کشور را در دو سال آینده تضمین می کرد. این در حالی است که وقوع سیلاب های اخیر به گفته مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور باعث شد نزدیک به 260 میلیون تن خاک ارزشمند کشور جا به جا شود؛ خاکی که خاکی که میتوانست باران را در خود نفوذ داده و باعث تغذیه آبهای زیرزمینی شود و جریان سیلاب را کند و مدیریت کند اما نهتنها آبی را در خود نفوذ نداد و سرعت سیلاب را کم نکرد که خود به معضل بزرگتر دیگری تبدیل شد، شهرها و روستاها را مدفون کرد و در مدت کمتر از بیست روز ۳۸ هزار میلیارد تومان خسارت به زیرساختهای کشور و منازل مسکونی و اراضی کشاورزی وارد کرد.
در چنین شرایطی تهیه و تدوین نقشه پهنه بندی سیلاب کشور ضروری است. اطلسی که به عنوان طرح سیمای حوضههای آبخیز کشور، نشاندهنده وضعیت کاربری، فرسایش، سیل، بارندگی، جمعیت، عوارض طبیعی، و … حوضهها است و شامل مجموعهای از اطلاعات و نقشهها است که مشخصه و ابعاد سیل را به همراه خطر و پهنههای سیلگیر نشان میدهد.
چنین اطلسی در سال ۱۳۸۵ توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری تهیه و به سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور به عنوان سفارشدهنده تحویل داده شد. تکمیل اطلس سیل با تمرکز روی حوضههای آبریز با دقت مکانی بالا در سال ۱۳۹۴ با سفارش ستاد توسعه فناوریهای آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری شروع و در پایان سال ۱۳۹۶ آماده و در سال ۱۳۹۷ به ستاد مذکور و سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری تحویل داده شد. همچنین در بازدید رییس ستاد بحران کشور از پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری – که در سال ۱۳۹۶ انجام شد – جزییات اطلس سیل و پهنههای سیلگیر به اطلاع او رسانده شد. افزون بر اینها، این اطلس در سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشور و بخشهای مختلف اطلس سیل در همایش ملی آبخیزداری در اردبیل در سال گذشته رونمایی شد. اما سوال اینجاست چرا با وجود تهیه چنین اطلسی نسبت به وقوع سیلاب ها هشدار داده نشد؟
جهانگیر پرهمت، مجری مسوول طرح اطلس سیل با بیان اینکه «پهنه سیلگیر» محدودهای از حریم رودخانه است که در شرایط سیلابی به زیر آب میرود، گفت: تصاویر پهنه سیلگیر برای سیل ۵۰ ساله در محدوده شهرهای پلدختر، معمولان و آققلا برگرفته از نسخه ۱۳۸۵ نشان میدهد که بخشهایی از مناطق مسکونی فعلی در معرض خطر سیل با دوره برگشت ۵۰ ساله قرار دارند و نقشههای پهنه سیلگیر از سال ۸۵ برای این مناطق تهیه شده بود.
این استاد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با اشاره به اینکه اطلس سیل بهصورت رسمی در اختیار سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، دفتر حوادث وزارت جهاد کشاورزی و بهصورت غیر رسمی در اختیار سازمان ملی حوادث غیرمترقبه و وزارت نیرو قرار گرفته است، گفت: از آن موقع تاکنون ۱۳ سال میگذرد. با این اوصاف محققان کشور رسالت خود را بهخوبی انجام و هشدارهای لازم را دادهاند و سوال اصلی این است که مگر این اطلاعات برای دکور در کتابخانهها تهیه شده بود که تا به امروز مورد بیمهری قرار گرفتهاند؟
ضعف در انجام اقدام های غیر سازهای کم هزینه
دکتر عنایت فهمی، کارشناس ارشد وزارت نیرو نیز در این خصوص گفت: یکی از علتهای مهم صدمات سیل" نبود برنامه جامع برای مدیریت سیلاب" است. مشخص نیست چه نهادی" ستاد مدیریت بحران، وزارت کشور و یا سازمان هواشناسی" متولی مدیریت سیلاب است؟
وی غافلگیری تمام ارگان مدیریت سرزمینی و تخلیه بیهنگام برخی مخازن را از دیگر علتهای صدمات سیل عنوان کرد و افزود: در این بین "کاهش پوشش جنگل" و "فرسایش سنگین خاک" صدمات سیل را تشدید کرد. ما در فرسایش خاک رتبه یک جهان را داریم.
وی ادامه داد: از دیگر عوامل تشدید صدمات سیلاب میتوان به"ضعف آبخیزداری" اشاره کرد. در بحث مدیریت سیلاب باید به طور جدی بازنگری کنیم. باید برای مدیریت سیلاب سازمانی مشخص کنیم که فعالیتهایش بر مدیریت ریسک (نه مدیریت بحران) مبتنی باشد. ما فقط به مدیریت بحران توجه کردهایم و آن را هم به بدترین شکل ممکن انجام میدهیم.
وی تصریح کرد: اقدامات غیر سازهای بسیار کم هزینه است. از جمله این اقدامات میتوان به"تهیه و تدوین نقشه پهنهبندی سیلاب کشور" اشاره کرد؛ چنین نقشهای در کشوری سیلابی مانند ایران وجود ندارد. اقدام دوم غیر سازهای"مدیریت خطرپذیری یا ریسک به جای مدیریت بحران" است. علاوه بر آنها"آبخیزداری"، "پخش سیلاب به اراضی پست"، "تدوین نظام مدیریت جامع سیل"، "ظرفیتسازی در زمینه ارتقای آگاهی عمومی"، "استقرار سامانه بیمه سیلاب به عنوان سیاست از سوی دولت" و "مدیریت جامع و یکپارچه حوضه آبریز" نیز از اقدامات غیر سازهای کم هزینه هستند.
نیاز کشور به سیستم هشداردهنده سیل
علیرضا برهانی، عضو هیات علمی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی نیز بهره برداری های غیراصولی از مخازن سدها، عدم لایروبی و رعایت حریم رودخانه ها، نبود سیستم جامع هشدار دهنده سیل را از مهمترین دلایل انسانی وقوع سیل عنوان کرد و گفت: باتوجه به اهمیت ویژه منابع آب، کشور نیازمند یک بازنگری اساسی در خصوص هریک از مخازن است. کشور دارای ظرفیت های فعال، راکد و متغیر است و جهت بهره برداری این منبع مهم باید هریک از ظرفیت ها را در نظر گیرد.
وی افزود: کشور نیازمند سیستم هشدار دهنده سیل است، سیستمی که امکان برآورد مقدار سیل را با استفاده از داده های بارش در هر نقطه از حوزه های آبخیز میسر کند. این سیستم علاوه بر پیش بینی بارش ها، امکان مانور را در سطح قابل توجهی افزایش می دهد. به عنوان مثال رهاسازی به موقع آب از مخازن سدها، تقویت سیل بندها، جابجایی به هنگام افراد، دام ها و… از مزیت های این سیستم به شمار می رود.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در حال حاضر کشور دارای 5٠ میلیارد مکعب ذخایر منابع آبی است، یادآور شد: حفظ این منابع و بهره برداری از سیلاب ها و همچنین کاهش خسارتها نیازمند نگاه جامع است، در غیر این صورت جامعه در درازمدت با مشکلات بسیاری مواجه می شود.
گزارش: فرزانه صدقی
No tags for this post.