مسجد کنونی ، یک شبستان هشت ضلعی گنبد دار و با حالت چهار ایوانی است که دارای راهرو ها ی متعددی بوده و د ر کل دارای سه در ورودی است . کتیبه سر در جنوبی مسجد به رنگ فیروزه ای و بر زمینه خردلی و زرد به این شرح است :
« بسم الله الرحمن الرحیم . امر بعمارت المسجد فی المسجد المولی المعظم و الصاحب الاعظم دستور ممالک العالم الممهد قواعد الخیر و الکرم خواجه زین الدنیا و الدین خلیفه بن حسین الماستری بمساعی ا لصدر العظم شمس الدین محمد بن علی النطنزی فی سنه اربع و سبعمائه » (704 هجری قمری )
در این کتیبه علاوه بر نام بانی و تاریخ ساخت ، جمله « امر بعمارت المسجد فی المسجد » حاکی از ساخت این مسجد در پیرامون مسجدی دیگر است . اگرچه وجود تنگناها و گنبد آجری عهد دیلمی خود مبین این امر است ولی ترتیب کار چنان داده شده است که کل مجموعه در نظر بیننده به صورت یک مجموعه واحد جلوه می کند . ورودی جنوبی مسجد دارای طاق یا سردر نسبتاً مرتفعی است که علاوه بر ورودی ، طرفین آن را دو طاقنمای تزئینی فرا گرفته و کتیبه مورد اشاره ، به طور کمربندی ، بالای در ورودی و دو طاقنمای مذکور قرار گرفته است .
جرزهای دو طرف سرد ر که آجری است و بخشی از آن مورد مرمت قرار گرفته ، شامل دو طاقنمای تزئینی در متن نغول در دو طبقه است که در فاصله بین طاقنماهای زیر و رو ، سنگ نبشته ای نصب شده است .
سنگ نبشته سمت چپ مربوط به دوره صفویه و فرمان شاه عباس در مورد مالیات و کتیبه سمت راست با تاریخ 1281 هجری قمری مربوط به دوره قاجار است که متن آن دستوری از جانب حسام السلطنه است .
در ورودی از جنس چوب منبت کاری اجرا شده و بر دماغه این در جمله های زیر به دشواری خوانده می شود :
« …. بن یحیی النطنزی تقبل الله عمل استاد ….. الاصفهانی فی رمضان سنة خمس و عشرین و ثمانمائه » ( 828 هجری قمری )
دالان ورودی جنوبی از طریق پلکانی از یک سو به بام و از سوی دیگر به پشت اتاق آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد و توسط راهروهای فرعی به شبستان بزرگ ، شبستان نو ساز ساخته شده بر خرابه های خانقاه آرامگاه ، حیاط مسجد و حیاط خلوتی که در آن سرویس های بهداشتی ساخته شده است ، مربوط می شود .
صحن مسجد ، فضای مربع شکلی به طول 06/14 متر است که در چهار سوی آن ، چهار ایوان بزرگ ، شبستان های بزرگ و کوچک و چند راهرو ایجاد شده است . ایوان های مسجد دارای طول عرض مساوی نبوده و قرینه نیستند که علت این اختلاف ، موقعیت قرار گرفتن آن ها در بنا است . ایوان جنوبی دارای دهنه ای به عرض 50/6 متر و طولی برابر 14/4 متر است و سقفی مرتفع با طاق رومی پیش و پس به بلندی تقریـبی 75/10 متر با محرابی در دیوار جنوبی دارد . در طرفین محراب دو ورودی شبستان بزرگ قرار دارد . لچکی ورودی ها را حاشیه گل و بوته ، گچبری و کلمات محمد به خط کوفی و به دیوار محراب ، جمله « انا مدینة العلم و علی بابها » به رنگ قهوه ای در زمینه سفید ، گچبری شده است .
در تعمیرات اساسی مسجد که در سال های 1355 الی 1357 هجری شمسی انجام گرفته ، با لایه بر داری نمونه ای از پوشش گچی ایوان ، وجود پنج لایه گچی مشخص شد . در لایه های زیرین این پوشش ، نوشته هایی به نظم و نثر با تاریخ های مختلف پیدا شدند . بالای لچکی ورودی های شبستان بزرگ ، کتیبه های کمربندی به خط ثلث سفید در زمینه قهوه ای شامل آیه 25 سوره نور و چند آیه اول سوره دهر نوشته شده است .
گیلویی گچی بالای این کتیبه کمربندی ، نمایانگر تقسیم مضاعف ایوان است و بخش بالایی
گیلویی شامل مشبک های آجری ، طاقنمایی با مقرنس گچی ، دالان هایی که به وسیله غلام گردش ها به هم اتصال دارند و در گاه های جانبی با نرده های مشبک آجری است . طرفین ایوان جنوبی را غرفه هایی در دو طبقه تا نرده های مشبک آجری فرا گرفته که دهلیز پائینی سمت جنوب شرقی ، ضمیمه شبستان های فرعی این قسمت شده است . جرز های دو طرف ایوان را نغول هایی ، هر یک در سه طبقه پوشانده که بر جرز سمت چپ دو سنگ نبشته و بر جرز سمت راست ، یک سنگ نبشته در فاصله نغول ها نصب گردیده . در پشت ایوان جنوبی ، شبستانی گنبد دار واقع است که در ظاهر به نظر می رسد جزئی از مجموعه احداثی در دوره ایلخانان مغول باشد حال آن که بر اساس مطالب کتاب بناهای آرامگاهی ، این شبستان احتمالاً از ساخته های دوره دیلمی است . گرچه در نسخه خطی « مجموعه ناصری » و « سفر نامه نظام الملک » از محراب کاشی و کتیبه های گچبری این شبستان صحبت شده است ولی امروزه ، جز منبر شش پله ای از سنگ و گچ اندود شده در این شبستان چیزی باقی نمانده است . سقف این شبستان ، گنبد آجری تک پوش مدوری به محیط 26 متر است که بر ساقه هشت ترکی به ارتفاع دو متر استوار شده است .
ایوان شمالی بنا 88/5 متر عرض و 75/10 متر از کف حیاط ارتفاع دارد . در ساخت ایوان شمالی قرینه سازی رعایت شده است ؛ زیرا طرفین آن را دو غرفه سرپوشیده در دو طبقه فرا گرفته است . غرفه های بالایی که جلوی آن ها را نرده های مشبک آجری فراگرفته ، به وسیله غلام گردش ها یی به یکدیگر اتصال دارند . دیوار شمالی ایوان دارای دو طاقنما در دو طبقه با تزئینات مقرنس گچی و دو درگاه کوچک در طرفین آن است . تمام طاق این ایوان ، اصلی نیست ؛ زیرا بخشی از آن قبلاً فرو ریخته و مرمت شده است و امروزه تنها در طرفین لبه هلالی طاق ، بخشی از کتیبه قدیمی را می توان مشاهده کرد .
این کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی گچبری شده است و متن آن شامل قسمت اول آیه 18 سوره توبه تا « الیوم الاخر » است . در سمت دیگر لبه طاق ، جملات : « مسجد … الصدر … الدنیا و الدین علی بن … النطنزی سنه سبع و سبعمائه » 707 هجری قمری خوانده می شود و به احتمال زیاد متن کامل کتیبه شامل آیات 18 و 19 سوره توبه بوده است .
در زیر گیلویی ، حد فاصل طبقه اول و دوم داخل ایوان ، کتیبه دیگری به طور کمربندی در زمینه قهوه ای به خط ثلث سفید بر روی گچ نقاشی کرده اند که بعدها زمینه قهوه ای بیشتر قسمت ها به لاجوردی تبدیل شده است . این کتیبه به خط محمدرضا امامی اصفهانی خطاط مشهور دوره صفویه است و شامل آیات 9 و 10 سوره جمعه و آیه 114سوره هـود و دو حدیث از پیامبر هستند . در شرق و غرب ایوان شمالی دو در گاه است که بر بالای هر یک از آن ها سه بیت شعر به خط نستعلیق سفید بر زمینه قهوه ای رنگ به تاریخ 1139 و با مضمون تجدید سفیدکاری ایوان توسط غضنفر مهدی کاشانی است .
در غرب ایوان شمالی ، دهلیزی است که راهروی ورودی شمالی مسجد به حساب می آید و از طریق درگاهی به ایوان شمالی اتصال دارد . این راهرو دارای در چوبی منبت کاری شده ای است که کتیبه قاب های دو لنگه در شامل صلوات کبیر به خط ثلث برجسته است . در حد فاصل کتیبه های مذکور و بخش منبت کاری وسط در عبارت « اتمام این در در تاریخ سنة اثنی و سبعین و تسعمائه شد » ( 972 هجری قمری ) و تاریخ نصب این در در : « شهر ذی الحجه الحرام سنة اثنی عشر و الف شد » ( 1012 هجری قمری ) به خط نستعلیق کنده کاری شده است .
در کتیبه قاب های پایینی در نیز به خط ثلث برجسته وقف نامه ای وجود دارد و در کل چنین استنباط می شود که به تاریخ 972 هجری قمری این در ساخته شده و در حدود چهل سال بعد در این مکان نصب گردیده است .
ایوان 12/11 متر طول دارد و گرچه از نظر طول ، از سه ایوان دیگر بزرگتر است ولی فاقد تزئینات گچبری و کتیبه است . طرفین ایوان ، هریک دارای دو درگاه هستند که درگاه های سمت جنوب ، دو طبقه اند و طبقه زیرین با مشبک های گچین مسدود شده است .
درگاه های سمت شمال نیز دو طبقه است و پائین آن به راهروهای شرقی متصل است . سطح خارجی جرزها ی طرفین ایوان شرقی دارای دو نغول دو طبقه است . در جنوب شرقی حیاط ، فضاهای بین ایوان های جنوبی و شرقی را شبستانی دو طبقه فراگرفته است که شبستان تحتانی به ابعاد تقریبی 9×5/9 متر دارای دو پنجره مشبک گچی به ایوان جنوبی و دو پنجره مشبک گچی به ایوان شرقی و یکی نیز به سمت حیاط ساخته شده است . سقف شبستان بر شش ستون چهارگوش به قطر متوسط 28/4 متر و دو نیم ستون ، استوار شده است . در
کناره سمت راست ورودی این شبستان ، هشت پله قرار دارد که به طبقه دوم یا شبستان رویی که آن هم شامل دو قسمت است ، منتهی می شود .
عرض دهانه ایوان غربی ، مانند ایوان شرقی ، 28/5 متر است ولی طول آن 78/4 متر است که از سایر ایوان ها طول کمتری دارد . این ایوان نیز دارای پوشش گچی و فاقد نوشته و تزئینات هستند . طرفین سطوح خارجی ستون های ایوان ، دارای دو نغول در دو طبقه است . در طرفین این ایوان نیز به منظور قرینه سازی ، دو دهلیز در دو طبقه ساخته شده است که یکی به راهروی ورودی جنوبی و دیگری به صفه های کنار راهروی ورودی شمالی اتصال دارد . در پشت سر در خانقاه، خرابه ای بوده که در سال 1375 تبدیل به شبستانی جدید گردیده است . در حیاط این مسجد ورودی یک قنات قدیمی به چشم می خورد .
آرامگاه و خانقاه شیخ نورالدین عبدالصمد :
چسبیده به مسجد ، آرامگاه شیخ عبدالصمد قرار دارد و شامل مکانی مربع شکل به اضلاع 90/5 متر با چهار طاقچه عمیق مستطیل با عرض 14/2 و عمق 68/0 متر در چهار سمت بر محور بنا و طاقچه های کم عمق کوتاه مستطیل در مجاورت زوایا است . قسمت پایین دیوار را ازاره ای از کاشی به ارتفاع حدود 5/1 متر پوشانده بود که به مرور ، مورد دستبرد قرار گرفته و اکنون جز تعدادی کاشی ساده از آن چیزی نمانده . با توجه به شکل داغی کاشی ها معلوم می گردد که آن ها ستاره ای شکل بوده و به گفته آندره گدار ، ازاره دیواره مقبره پوششی از کاشی ستاره شکل با تلاء لو فلزی داشته که یک در میان کاشی فیروزه ای رنگ ساده ای در آن به کار برده بودند . حسین خان تحصیلدار اصفهانی از نویسندگان مجموعه ناصری در بازدید خود از بقعه در سال 1294 ه . ق گفته که بیشتر کاشی های ازاره دیوارهای بقعه مورد دستبرد قرار گرفته است . بدنه دیوارها از کاشی های ازاره به بالا دارای پوشش گچی است و این پوشش ، مقرنس های سقف را نیز فرا گرفته است . از داخل بر سقف آرامگاه ، گنبدی مقرنس استوار گردیده که در قاعده آن ، کتیبه ای گچی به خط ثلث برجسته در زمینه نقوش ریز و درشت گچبری شده بسیار زیبایی به چشم می خورد . این کتیبه شامل آخر آیه 167 ، 168 و بخش اول آیه 169 سوره آل عمران و جملات : « هذهالبقعتالمشرفةمزار الربانی نور الملة و الدین عبدالصمد ابن علی الاحفهانه المقیم بنطنز امر ببنانهاالصاحب الاعظم زین الدنیا و الدین خلیفه الماستری فی سبع و سبع مائه » 707 ه. ق است . بر دیوار جنوبی بقعه ، محاذی ضریح چوبی ، محرابی از کاشی بوده که فعلاٌ اثری از آن باقی نمانده و امروزه در موزه ویکتوریا و آلبرت نگهداری می شود . در مقابل جای محراب کاشی ربوده شده ،ضریح چوبی مشبک نسبتاٌ بلند قبر شیخ عبد الصمد قرار دارد که بر پیشانی جبهه شمالی آن کتیبه ای به شرح زیر نوشته شده است : « عمل استاد حسین بن استاد اسمعیل سر شکی النطنزی فی تاریخ سنة اربع و ستین و الف سنة 1064 کتبه عبدالطیف » روی قبر برجسته شیخ را پوششی از کاشی های خشتی فراگرفته که تعدادی از آن ریخته است . بر لوح سنگی نصب شده در سمت بالای قبر ، این جملات به خط نستعلیق برجسته کنده کاری شده است : « هو الغفور الرحیم الرحمن » و در زیر آن ، صلوات بر چهار ده معصوم (ع) و سپس « همت مصرف داشت عصمه پناه صاله خدیجه سلطان بنت شمس طلا در سنة 1045 و این آثار خیر از او باقی ماند . » طاقنمای کوچک محراب مانندی در غرب آرامگاه مشاهده می شودکه درمتن کاشی نصب شده در بالای آن ، جمله « جناب اجل آقای صدیق اکرم 1342 » خوانده می شود .
گنبد بقعه متشکل از سه کثیر الاضلاع استوار بر یکدیگر و هرمی هشت ترک در انتهای آن است . نخستین کثیر الاضلاع که محیط آن 39/31 متر و ارتفاع آن به علت اختلاف سطح بام های اطراف از 80 /1 متر تجاوز نمی کند ، دارای اضلاعی به اندازه های مختلف از 25/2 تا 30/5 متر است . دومین کثیر الاضلاع که با 10 تا 20 سانتیمتر عقب نشینی بر کثیر الاضلاع نخستین بنا شده و به صورت هشت ضلعی به ارتفاع 4 و محیط 60/26 متر است ، هر ضلع آن را نورگیری مشبک با طاق رومی کوچک در متن نغولی فرا گرفته است . کثیر الاضلاع سوم که هشت ضلعی و به فاصله پاگردی به عرض 80 سانتیمتر آغاز می گردد ، دارای ازاره ای آجری به ارتفاع 60 سانتیمتر و سپس مربع هایی به اضلاع 40/2 متر با پوششی از آجر مخلوط با کاشی معقلی در نقوش مختلف است که هشت ترک گنبد بر روی آن قرار گرفته است .
بخش هرمی شکل گنبد به ارتفاع تقریبی 5/5 متر و دارای پوششی از کاشی با نقش و طرح های گوناگون است . در داخل تزئینات کاشی کاری یکی از ترک های بخش هرمی شکل ، این شعر به چشم می خورد :
« ساخت این اسپر به توفیق خدا شیخ اسمعیل کلب مرتضی »
و در کتیبه دیگری عبارت : « عمل ابراهیم بن اسمعیل بنای اصفهانی » نوشته شده است که با توجه به مضمون مصراع دوم می توان گفت که این گنبد از بناهای صفوی است . زیباترین بخش مجموعه را سردری با پوشش گچی ، دارای نقوش و طرح های گوناگون به نام سردر خانقاه تشکیل می دهد و چنین به نظر می رسد که پس از ساخت مسجد در سال 704 هجری قمری و بقعه شیخ عبدالصمد به سال 707 هجری قمری ، به ساختن خانقاهی پرداخته اند که متاسفانه جز در گاه یا سردری که به ساختمان مسجد اتصال دارد ، اثر دیگری از آن به جای نمانده است .
این سردر از آجر ساخته شده و در بعضی قسمت ها کاشی با لعاب فیروزه ای و لاجوردی در آن به کار رفته که نمونه زیبایی از بناهای دوره مغول است . کتیبه بزرگی به عرض 45 سانتیمتربه خط ریحان دارد که به طور برجسته بر متن کاشی های فیروزه ای رنگ به دور درگاه می گردد . بخش پایانی کتیبه به مرور زمان ریخته است و بعد از کلمه سنة فقط حرف « س» دیده می شده است . ولی در تعمیرات چند سال قبل این کتیبه نیز مرمت شده و اکنون « سنة ست عشر و سبعمائه » ( 716 هجری قمری ) در آن خوانده می شود . متن کتیبه به این شرح است :
« بسم الله الرحمن الرحیم امر بعمارة هذه البقعة المیمونة المبارکة الصاحب المعظم وزیر ممالک العالم مشید مبانی ا لخیرات ا لمتوسل ا لی الله بانواع الـقربات اضعف عباد الله المفتخر الی رحمته و رضوانه خواجه زین الدنیا و الدین شرف الاسلام و المسلمین خلیفه بن الحسین
بن علی الماستری تقبل الله خیراته و افاضل السعاده و الرحمة علیه و علی اسلا فه و ذریاته ثم وقـفها خانقاها علی الفقرا الصوفیة تقربا الی الله القدیم و تبرعاً لوجها لکریم بمساعی شمس الدین محمد بن علی النطنزی فی سنة ست و عشر و سبعمائه » ( 716 هجری قمری )
با توجه به متن کتیبه سردر معلوم می شود که بانی مسجد و خانقاه ، خلیفه ، فرزند حسین ، فرزند علی ماستری و مباشر هر دو ساختمان نیز شمس الدین محمد فرزند علی نطنزی بوده است . در کنار کتیبه سردر ، کتیبه دیگری در اطراف درگاه به عرض 40 سانتیمتر به خط کوفی زاویه دار برجسته به رنگ فیروزه ای بر زمینه لاجوردی وجود داردکه مضمون آن ، تکرار لا اله الا الله و علی ولی الله است . به فاصله تقریـبی 5 سانتیمتر از کتیبه آخری کتیبه دیگری به همان مضمون تعبیه شده که در بالای لچکی های سردر به کتیبه قبلی متصل می گردد . فاصله شش طاقنمای تزئینی جرزهای طرفین سردر محصور بین دو کتیبه فوق الذکر را هر طرف دو لوح مرمرین مربع شکل 50 سانتیمتری پر کرده است . متن سه لوحه ، صلوات بر چهارده معصوم و لوحه زیرین سمت چپ به این مضمون است :
« وقف ذلک خواجه نجم الدین محمود ابن عماد فی سنة 912 عمل استا حسین خراسانی کتبه الفقیر اسد الله الحسینی »
دیوار شمالی فضای داخلی سردر را مشبکی آجری فرا گرفته بود که در تعمیرات چند سال قبل خراب شده و به جای آن در چوبی دو لنگه ای نصب گردیده که بر کاشی ها سبز رنگ نصب شده در بالای آن جمله تعمیر سال 1348 به چشم می خورد . بالای این در کتیبه ای کمربندی حاوی آیات 37 و 38 سوره نور به خط ثلث برجسته در متن کاشی کاری وجود دارد . در طرفین فضای داخل سردر ، دو سطح کوچک یا طاقنمای قرینه یکدیگر دیده می شود که کتیبه داخل آن ها به خط کوفی فیروزه ای رنگ و متضمن سوره اخلاص است . حد فاصل کاشی کاری های دیوار فضای داخلی سردر و مقرنس های سقف را ، کتیبه ای با خط کوفی فیروزه ای رنگ حاوی بخشی از آیات 274 و 275 سوره بقره به طور کمربندی پوشانده است .
بخش بالای این کتیبه را که سقف درگاه به شمار می آید ، مقرنس های زیبایی با نقش کاسه و نیم کاسه با پوششی از کاشی های رنگارنگ در نقش و طرح های گوناگون فرا گرفته که قسمت اعظم آن در تعمیرات بیست ساله گذشته ایجاد شده است . زیرا قسمتی از سقف اصلی و تزئینات آن فرو ریخته بود و برای جلوگیری از خرابی بیشتر ، آن را با تیر چوبی مسقف کرده بودند .
نمای خارجی سردر ، همان بنای اصلی است که پابرجا مانده است . اما کاشی کاری های آن به مرور زمان ریخته شده که تعمیر گردیده است . در پشت بغل های سردر بزرگ ، دو نقش خورشید جالب توجه به چشم می خورد که پیرامون آن را کاشی های زیبایی با طرح و نقش شش و سه پری تکه دار پوشانده است . گرچه سردر خانقاه ، عظمت و شکوه اصلی خود را باز یافته ولی سایر ساختمان های آن ویران شده و اثری از آن ها باقی نمانده است .
مناره مسجد :
مناره بلند و زیبای مسجد به واسطه سبک جالب و تزئینات کاشی کاری ، به ویژه کتیبه پهن و فیروزه ای رنگ ساقه آن ، بسی ارزشمند و قابل توجه است . این مناره به ارتفاع 20/37 متر تا سطح بام و محیط 80/12 متر ، دارای 118 پله مارپـیـچی است که مابین در مسجد و سر در خانقاه بنا شده است و به وسیله شبستان طاقداری که سطحش با فرش آرامگاه شیخ عبدالصمد مساوی است ، به سایر بناها متصل گردیده است . بالا تر از این شبستان طاقدار ، شبستان دیگری وجود دارد که قسمت فوقانی آن ویران شده و از آن جا به راه پله مناره می توان رفت .
از طرف جلو خان ، یعنی از دو طرف ساقه مناره به وسیله دو پنجره بزرگ ، نور شبستان تامین می شده است . در روی ساقه منار کتیبه ای تاریخی به خط ثلث برجسته بر قطعه ای از کاشی فیروزه ای نقش بسته که متن آن چنین است :
« امر ببنا هذه المنارة العالیة و الغرفه الرفیعة الملک الاعظم الصاحب المعظم اعـد ل ملولک
العجم بانی قواعد الخیرات منبع السعادات باسط الارض و الامان ناشر العدل و الاحسان شمس ا لدولة و ا لدین ناصر الاسلام و عون المسلمین محمد بن ابی علی تقبل الله حسناته فی شهور سنة خمس و عشرین و سبعمائه » (725 هجری قمری )
غیر از کتیبه تاریخی فوق ، در قسمت بالای بدنه منار یعنی در نیمه ارتفاع آن عبارت العظمة لله به خط کوفی آجری بر زمینه کاشی فیروزه ای تکرار شده و در کتیبه پایین که در ارتفاع تقریباً یک متری از سطح بام قرار دارد جمله الملک لله تکرار شده است . در متن کاشی کاری ، قسمتی از کتیبه بزرگ در اطراف آن دور زده ، دو لوحه جدا گانه از یکدیگر قرار دارد که متن آن ها به خط آجری روی کاشی فیروزه ای جمله :
« امیر کبیر جلال الدین عبدالله اعزه الله و بمساعی … المعظم کمال الدین محمد جزا الله خیراً » نوشته شده است .
مسجد جامع نطنز به سال 704 هجری قمری به دستور خلیفه بن حسین ماستری و به کوشش شمس الدین محمد بن علی نطنزی بنا گردیده است . در سال های اخیر و به هنگام تخریب گچکاری های شکاف برداشته بدنه شبستان پشت ایوان جنوبی ، با کتیبه هایی آجری به خط کوفی در قسمت پای طاق ضلع شرقی مواجه شدند که با وجود از بین رفتن بخش بزرگی از کتیبه ، باز جمله « تسع و ثمانین و ثلا ثمائه » ( 389 هجری قمری ) در آن تشخیص داده می شد . این کتیبه با ارزش ، خود روشنگر مجهولاتی چند است . از جمله اینکه این شبستان در اواخر قرن چهارم هجری بر همان محوری که امروزه مشاهده می شود ، بنا شده است و بخش های دیگر مسجد در اوایل قرن هشتم یعنی حدود 315 سال بعد به آن افزوده شده و ناهماهنگی موجود در محور ساختمانی به خاطر وجود همین دو مرحله ساختمانی متفاوت است .
دونالد ویلبر که به سال 1935 از این مجموعه بازدید به عمل آورده در کتاب خود از آرامگاه شیخ عبدالصمد به این گونه یاد کرده است :
« جهت محوری محراب مقبره شیخ عبدالصمد تقریباً ده درجه با محراب مسجد اختلاف دارد . طرح آن چهار طاقچه عمیق مستطیلی بر محور بنا و طاقچه های کم عمق کوتاه مستطیلی در مجاورت زاویه های گوشه ای نشان می دهد . »
و در جای دیگر اضافه می کند که :
« اتینگهاوزن شرحی درباره قسمتی از یک محراب کاشی ، که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت محفوظ است به چاپ رسانده است ، این قطعه از طاق نوک تیز و سه گوشه فوقانی و سه گوشه جناحی طاق تشکیل یافته و دفاتر موزه اشاره می کند که این اثر از نطنز آورده شده است . اگر عرض این قطعه با عنصر مشابه در محراب معروف کاشان مقایسه شود و اگر عناصر دیگر هردو محراب به همان تناسب و ارتباط نسبی با یکدیگر باشند ، می توان نتیجه گرفت که عرض محرابی که این قطعه به آن تعلق داشته 40/1 متر ( اگر حاشیه خارجی از دو ردیف کاشی تشکیل شده باشد ) و یا 20/1 متر ( اگر حاشیه خارجی یک ردیف کاشی داشته باشد ) بوده است . دیوار محراب مقبره فرزو رفتگی گچی دارد به عرض 30/1 متر که زمانی محرابی آن را اشغال کرده بود . کاشی های حاشیه که شامل کاشی حاوی تاریخ 707 در موزه متروپولین ممکن است قسمتی از همان محراب را تشکیل می داده است . »
دکتر بهرامی در کتاب صنایع ایران از محراب آرامگاه شیخ عبدالصمد چنین یاد کرده است :
« محراب بزرگ و برجسته مقبره شیخ عبدالصمد و کاشی های گرانبها ی قدیمی ازاره های بقعه که دارای تاریخ 707 هجری قمری و در نوع بسیار عالی و ممتاز است در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته و در تهران به فروش رسیده است . در حال حاضر این محراب و کاشی ها از نفایس موزه ویکتوریا و آلبرت لندن به شمار می رود .»
بیشتر کاشی های ازاره دیوار بقعه در سال 1294 هجری قمری نیز که حسین خان تحصیلدار اصفهانی از نویسندگان مجموعه ناصری از بقعه بازدید نموده ، مورد دستبر واقع شده بود :
« بقعه خود مرحوم شیخ عبدالصمد در دالان مسجد پهلوی منار است آجر های کاشی زیاد داشت که اغلب آن ها را برده اند . »
وی در بخش دیگر از مجموعه خود در مورد محراب چنین می نویسد :
« چیزی که باقی مانده است محرابی در آن بقعه است که هرگاه یکی از آجرهای آن گیر بیاید در اصفهان بیست تومان متجاوز می خرند »
که از نوشته های وی چنین استنباط می شود که در آن زمان هنوز محراب آرامگاه به سرقت نرفته بود . از نکات قابل فنی قابل توجه این آرامگاه متوازی نبودن محور اصلی بقعه که همان محور محراب ربوده شده باشد ، با محور مسجد است که در حدود ده درجه انحراف دارد و به گفته آندره گدار این انحراف به قدری است که نمی توان آن را منسوب به اشتباه طرح ریزی دانست . از آن جا که هیچ سبب مادی نمی توان برای وقوع این انحراف غیر طبیعی یافت باید تصور کنیم که قبله شناسی در آغاز ساختمان مسجد با قبله شناسی در موقع بنای مقبره متفاوت بوده است . به علاوه برای دخول به مقبره مذکور باید از مدخلی کج و معوج و تنگ گذشت . بدیهی است اگر قبل از بنای هر دو ساختمان ( مسجد و بقعه ) نقشه جامعی در کار می بوده هرگز چنین معبری نمی ساختند و چون این معبر به طور بی تناسبی در دهلیز مسجد باز می شود مسلم است بنای مسجد اقدم است و مقبره را بعد از آن افزوده اند و شاید وفات شیخ عبدالصمد در طی اشتغال به ساختمان مسجد واقع شده باشد .
هیئت ایزمئو ایتالیایی که به سال 1966 میلادی به سرپرستی پرفسور فرانته از آثار تاریخی نطنز بازدید نموده در گزارش خود درباره سردر خانقاه شیخ عبدالصمد چنین اظهار نظر نموده است :
« این سردر در قسمت انتهایی جنوب غربی مسجد قرار گرفته و با مناره ای که در کنار آن قرار دارد جالب ترین منظره را در مجموعه مسجد تشکیل داده است . قسمت های کاشی کاری به سبک ترکی آن دارای زیبایی و رنگ استثنائی است . روی این سردر از طرف حکام وقت تعمیراتی انجام گرفته است ، اسکلت گچی مقرنس بالای سردر مرمت شده و از مقرنس های قدیمی آثاری به جای نمانده است . در حال حاضر تمام مقرنس ها را پوشش
کاشی فرا گرفته است . کلیه این آثار حقیقتاً قابل ستایش است و هرگونه مرمت آ ن ها باید توسط متخصصین باستان شناسی انجام گیرد و تصور نمی شود که امروزه عمل اینگونه
تجدید بناها را بتوان به وسیله یک بنای ساده محلی انجام داد . زیرا در این صورت کار آن ها در حکم تجدید اختیاری بوده که از اصول اساسی در آن اثری دیده نمی شود به علاوه غیر از موضوع استاتیکی موضوع تغییر شکل دادن آن و به اشتباه انداختن آیندگان نیز خطر دیگری است که در اینگونه مرمت ها مطرح می شود . »
به گفته آندره گدار از آثار بند و بستی که بر روی محراب بقعه باقی است می توان آن را با محراب های امامزاده یحیی در ورامین ، علی بن جعفر قم و مسجد میدان کاشان مقایسه کرد .
دونالد ویلبر در کتاب معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان ، در مورد تزئینات سردر خانقاه و مناره به این ترتیب می نویسد :
« تزئین سردر خانقاه و مناره را می توان با هم مورد مطالعه قرار داد ، زیرا در هر دو ترکیب سفال لعابی و سفال بدون لعاب به کار رفته است . طرح و رنگ های ان شبیه تزئین مقبره اولجایتو ( سلطانیه ) و زیارتگاه بسطام است . ولی طرح های تسمه ای به طرح های بسطام بیشتر شبیه است . سفال های لعابی و بدون لعاب به انواع مختلف به کار رفته که عبارت است از کاشی کاری کامل به رنگ آبی ، نیلی ، سفید که برخی طرح های آن از قطعات بسیار ریز کوچک تشکیل یافته است ، کاشی کاری کامل به رنگ نیلی و آبی تیره ، کتیبه به خط کوفی از باریکه کاشی آبی در مقابل زمینه فرورفته آبی تیره ، حاشیه های حاوی کتیبه که از حروف برجسته نیلی بر زمینه آبی تشکیل یافته ، کتیبه از سفال قاب گیری شده بدون لعاب که در آن حروف زمینه فرو رفته و مربع های کوچک آجری نیلی و آبی یک در میان قرار گرفته است ، طرح های نغولی و حاشیه از کاشی نیلی و آبی و سفال بدون لعاب ، باریکه های مرکب از کاشی نیلی که روی آن ها حروف کنده شده است . »
این بنا به شماره 118 و به تاریخ 18/4/1311 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی– فاطمه کردی
No tags for this post.