به بهانه انتخاب مجله دانستنیها – که متأسفانه اخیراً انتشار آن متوقف‌شده است – در نوزدهمین دوره جایزه ترویج علم سال 1397، با محمد جباری آخرین سردبیر این مجله گفتگو کردیم.
مجله دانستنیها یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نشریات حوزه علم در ایران محسوب می‌شود. این مجله بر اساس آمار، پرمخاطب‌ترین و پرتیراژترین مجله علمی ایران محسوب می‌شد که در ابتدا طی دهه ۶۰ در یک دوره معین منتشرشده و خانم بهزادی سردبیر وقت این مجله بودند. پس‌ازآن در اوایل دهه ۶۰ انتشار دانستنیها متوقف‌شده و پس از وقفه‌ای نسبتاً طولانی، در سال ۸۹ مجموعه شهرداری تهران و مجلات همشهری، امتیاز مجله دانستنیها را خریداری کرده و دور جدیدی از انتشار این نشریه آغاز شد. در حقیقت با این عمل، برند دانستنیها احیاشده و گروهی از بهترین خبرنگاران علم دور یکدیگر جمع شده و به افرادی که هم به زبان خبرنگاری تسلط داشتند و هم در حوزه‌های مختلف دنیای علم و فناوری متخصص بودند؛ در کنار یک گروه گرافیکی کاملاً به‌روز و فنی مشغول به کار شدند و به‌این‌ترتیب طی مدت کوتاهی دانستنیها مجدداً به جایگاه اصلی خود بازگشته و تبدیل به یکی از پرمخاطب‌ترین نشریات کشور شد.
به گفته محمد جباری، دانستنیها پرمخاطب‌ترین نشریه علمی و دایرة‌المعارفی کشور بوده و جزء ۱۰ نشریه پرتیراژ کشور در همه حوزه‌ها و محسوب می‌شد که رقبایی همچون مجلات عمومی خانوادگی و غیره را شامل می‌شدند. طی این مدت، تیراژ دانستنیها همواره به میزان بسیار مناسبی بوده و مخاطبان دانستنیها بسیار گسترده و از سراسر محسوب می‌شدند. سردبیر پیشین دانستنیها در این رابطه اظهار داشت: «مخاطبین هدف ما عمدتاً نوجوانان و جوانان و به‌ویژه دانش آموزان دبیرستانی و دانشجویان محصل در سال‌های نخست دانشگاه بودند.»
محمد جباری: مهم‌ترین بخش ترویج علم، شکل‌گیری و تشکیل یک رسانه قدرتمند و پرمخاطب است که درعین‌حال، معتبر نیز باشد. در شرایطی که این اخبار شبه‌علمی به‌طور گسترده‌ای در حال پخش شدن در فضای مجازی است، چنین رسانه‌ای می‌تواند با فعالیت خود به اشاعه علم بپردازد.
به‌این‌ترتیب، کم‌کم دانستنیها به یک منبع معتبر علمی برای نوجوانان تبدیل‌شده و این روند به همین ترتیب از سال ۸۹ تا شهریورماه سال جاری ادامه داشت که در حدود ۲۱۳ شماره طی این مدت به‌صورت دو هفته یک‌بار منتشرشده و هر شماره در حدود ۱۳۰ صفحه بود که حوزه‌های مختلف علم، تکنولوژی، تاریخ و غیره را در برمی‌گرفت.
جباری در رابطه با سایر فعالیت‌های ترویجی مجله دانستنیها، چنین توضیح می‌دهد: «علاوه بر فعالیت‌های عادی در رابطه با انتشار مجله، ما فعالیت‌های دیگری نیز برای ترویج علم داشتیم. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های مجموعه دانستنیها این بود که ما در کشور برای نخستین بار مفهوم کتاب مجله را معرفی کردیم که به‌صورت کتاب دانستنیها منتشر می‌شد. این تجربه بسیار موفق بود و اطلاعات در موضوعات خاصی مثل دایناسور شناسی، فضانوردی نجوم و غیره در مطالب مختلف گردآوری‌شده و در قالب یک کتاب مجله منتشر می‌شدند. این کارها عموماً شامل مطالبی بودند که در شماره‌های مختلف مجله منتشرشده و با ویرایش و بازبینی مجدد و تلفیق و مناسبی از گرافیک به‌صورت کتاب منتشر می‌شدند. درمجموع حدود ۲۲ جلد کتاب دانستنیها در این زمینه منتشرشده است که بیشتر این کتاب‌ها به چاپ‌های دوم و سوم رسیدند. یکی دیگر از فعالیت‌های دانستنیها در زمینهٔ ترویج علم، برگزاری نشست‌هایی با عنوان شب دانستنیها بود که به‌صورت ماهیانه برگزارشده و هرماه یک موضوع خاص مانند شب دایناسور، شب نجوم و غیره انتخاب‌شده و کارشناسان مختلفی دعوت و با حضور خوانندگان مجله یک نشست علمی و باهدف ترویج علم انجام می‌شد. ما در زمینهٔ تولید ویدیوهای علمی نیز فعالیت داشتیم و یک مجموعه چندرسانه‌ای توسط دانستنیها همه‌ساله منتشر می‌شد که مروری بر اتفاقات دنیای علم و فناوری بود.»
لازم به توضیح است که مجموعه دانستنیها طی این مدت با وسواس بسیار زیادی اصول خاص خود را رعایت کرده و تلاش می‌کرد مسائل علمی و بدون اشتباه و با دقت و صحت بالا و آمیخته کردن آن با جذابیت به مخاطبین ارائه شود. به‌این‌ترتیب دانستنیها به یک منبع معتبر علمی تبدیل شد. یکی دیگر از رویکردهای مجموعه دانستنیها مبارزه با شبه‌علم محسوب می‌شود. آخرین سردبیر دانستنیها در این رابطه می‌گوید: «ما به‌صورت بسیار جدی به موضوعات شبه‌علم و خرافی که در فضای مجازی منتشر می‌شوند، می‌پرداختیم و به‌نوعی آن‌ها را معرفی کرده و در آن زمینه روشنگری می‌کردیم.»
محمد جباری در رابطه با اولویت‌های ترویج علم و مواردی که باید در سیاست‌گذاری‌های کلان این حوزه مدنظر قرار گیرد، اعلام کرد: «این حوزه بسیار گسترده است و چون من از زاویه‌ی رسانه و فضای رسانه‌ای به موضوع نگاه می‌کنم؛ اعتقاد دارم که مهم‌ترین بخش ترویج علم، شکل‌گیری و تشکیل یک رسانه قدرتمند و پرمخاطب است که درعین‌حال معتبر نیز باشد. در شرایطی که این اخبار شبه‌علمی به‌طور گسترده‌ای در حال پخش شدن در فضای مجازی است، چنین رسانه‌ای می‌تواند با فعالیت خود به اشاعه علم بپردازد. تا شهریورماه امسال دانستنیها این وظیفه را بر عهده داشت، اما با یک تصمیم‌گیری، کل فرایند تغییر کرده و مجله دانستنیها تعطیل شده و به این‌ترتیب وزنه مهمی در حوزه ترویج علم از دست رفت. به نظر من شکل‌گیری یک رسانه‌ای قدرتمند و پرمخاطب علمی یکی از راه‌های اصلی اشاعه علم است که البته باید انتشار این نشریه به‌صورت مستمر بوده و با تغییر مدیریت، تهدید به تعطیلی نشده و به‌عنوان یک منبع عمومی در اختیار همگان قرارگرفته و جامعه بتواند سؤالات علمی خود را از آن بپرسد.»
گفتگو: احسان محمدحسینی
No tags for this post.